Oμιλία σε ημερίδα της Ένωσης Βαλκανικών Δικηγορικών Συλλόγων με θέμα: "Τα Βαλκάνια και ο Ενιαίος Νομικός Χώρος που προωθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση"

Θεσσαλονίκη, 15 Μαρτίου 2003

Σε αναζήτηση ενός Ενιαίου Ευρωπαϊκού Νομικού Χώρου

Ο ενιαίος ευρωπαϊκός νομικός χώρος αποτελεί μια πρόκληση για τους νομικούς, δικηγόρους, δικαστές, γιατί δημιουργεί μια επανάσταση στον τρόπο δημιουργίας του δικαίου και στον τρόπο διαμόρφωσης του περιεχομένου του. Είναι εύκολο να κατανοήσει κανείς τι σημαίνει αντί ένα για εθνικό δίκαιο να υπάρχει ένα δίκαιο που 25 χώρες, 25 διαφορετικές πολιτιστικές παραδόσεις θα προσπαθούν να επιβάλλουν τις τελικές επιλογές.
Ενδιαφέρει όμως πρωτίστως, όσο και αν αυτό αντηχεί παράξενα, τον κάθε πολίτη στις ιδιωτικές του σχέσεις, γιατί οι οικονομικές διασυνοριακές συναλλαγές πολλαπλασιάζονται με ταχύτητα, οι οικογενειακές σχέσεις όπως το δράμα των χωρισμένων γονέων αναζητούν κοινές λύσεις και γιατί το οργανωμένο έγκλημα που εκμεταλλεύεται τις ελευθερίες της κοινοτικής αγοράς δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί παρά μόνο με κοινή αντιμετώπιση.

1. Η σταδιακή προσέγγιση.

1.1.Η θέσπιση ενός Ευρωπαϊκού Νομικού Χώρου δεν αποτελεί μόνο επιδίωξη ορισμένων κλειστού κύκλου ειδικών ή επαγγελματιών, αλλά είναι κατεξοχήν πολιτικό αίτημα των Ευρωπαίων πολιτών συνδεόμενο με τις φοβίες και ανασφάλειες για βασικά αγαθά όπως είναι η ελευθερία, η ασφάλεια, η απονομή δικαιοσύνης, που στο νέο Διευρυμένο Χώρο χωρίς σύνορα των 300 και αύριο 500 εκατομμυρίων πολιτών βρίσκονται μπροστά σε κινδύνους ανατροπής. Από την Ευρώπη της αγοράς και του ενιαίου οικονομικού χώρου περνάμε στην Ευρώπη του κοινού δικαίου . Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο ότι στη συνθήκη του Άμστερνταμ η διαμόρφωση ενός χώρου ελευθερίας, ασφάλειας, δικαιοσύνης θεωρείται μια από τις σημαντικότερες καινοτομίες στην πορεία ολοκλήρωσης της Ευρώπης.
Η ιδέα της διαμόρφωσης ενός τέτοιου χώρου πέρασε από πολλές φάσεις. Ήδη στη Συνθήκη της Ρώμης προβλεπόταν η διευκόλυνση στην αναγνώριση και εκτέλεση δικαστικών αποφάσεων αλλά με διεθνείς συμβάσεις. Η Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη εισάγει την έννοια του ευρωπαϊκού νομικού χώρου ως αναγκαίο συμπλήρωμα μιας ευρωπαϊκής κοινότητας χωρίς σύνορα, η δε συνθήκη του Μάαστριχτ εισάγει τη δικαστική συνεργασία στον αστικό και ποινικό τομέα ως θέμα κοινού ενδιαφέροντος. Η βάση πάντα, όμως ,είναι η διεθνής σύμβαση.
1.2. Τομή στη δικαστική συνεργασία αποτελεί η Συνθήκη του Άμστερνταμ που με το άρθρο 2 ορίζει ως στόχο "να διατηρήσει και να αναπτύξει την Ένωση ως χώρο ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης". Παράλληλα, όμως, το στόχο αυτό τον εννοεί ως μέσο για να εξασφαλίζεται η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων, ενώ εκ τρίτου συνδέει την όλη επιδίωξη με τη λήψη κατάλληλων μέτρων όσον αφορά τους ελέγχους στα εξωτερικά σύνορα, το άσυλο, τη μετανάστευση, την πρόληψη και την καταστολή της εγκληματικότητας.
1.3. Με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ, καθιερώνεται κατά πρώτο λόγο η πολύ ευρύτερη έννοια του χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης. Κατά δεύτερο λόγο, διατηρείται η δικαστική συνεργασία στον τρίτο πυλώνα και καθορίζεται ως βασικός σκοπός η καταπολέμηση της εγκληματικότητας. Ενώ η δικαστική συνεργασία για τις αστικές υποθέσεις συνδέεται με την ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων, εντασσόμενη έτσι στον πρώτο πυλώνα.
Αυτός ο διαχωρισμός ανάμεσα σε πρώτο και τρίτο πυλώνα δεν είναι χωρίς πρακτική σημασία. Το πέρασμα ορισμένων θεμάτων από τον τρίτο στον πρώτο πυλώνα είναι ουσιαστικής σημασίας. Η ουσιαστική διαφορά μεταξύ των δύο πυλώνων της Ε.Ε εντοπίζεται τόσο στη διαδικασία λήψης απόφασης όσο και στο παραγόμενο αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής. Έτσι, για τα θέματα του πρώτου πυλώνα η προβλεπόμενη διαδικασία είναι η κλασική κοινοτική διαδικασία, η οποία στην ουσία εμπλέκει τα δύο νομοθετικά όργανα της Ένωσης (Συμβούλιο και Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο) είτε ισότιμα (συναπόφαση) είτε όχι (διαβούλευση, συνεργασία). Σε μια τέτοια περίπτωση το αποτέλεσμα της διαδικασίας λήψης αποφάσεων εκφράζεται μέσα από νομοθετικές πράξεις που παράγουν άμεσο αποτέλεσμα.
Η διαδικασία που προβλέπεται για τα θέματα του τρίτου πυλώνα είναι μια ειδική μoρφή διακυβερvητικής συvεργασίας μέσω της δράσης υπερεθvικώv θεσμικώv oργάvωv. Εδώ εμπλέκονται οργανισμοί, όπως για παράδειγμα η Ευρωπόλ , οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία ενός κέντρου συντονισμού για την επίτευξη των κοινών στόχων, όπως έχουν καθοριστεί από το Συμβούλιο των Υπουργών. Η δε έκφραση αυτής της διαδικασίας γίνεται κυρίως μέσα από αποφάσεις και αποφάσεις- πλαίσιο, οι οποίες ενώ είναι δεσμευτικές δεν παράγουν άμεσο αποτέλεσμα.
Στον τρίτο πυλώνα ανήκαν παραδοσιακά όλα τα θέματα δικαστικής συνεργασίας και εσωτερικών υποθέσεων.
Κατά τρίτο λόγο, πάντοτε στη Συνθήκη του Άμστερνταμ, συνδέθηκε ο ενιαίος δικαστικός χώρος με τα μέτρα που αφορούν τους ελέγχους στα εξωτερικά σύνορα, το άσυλο και τη μετανάστευση. Την πραγματοποίηση των στόχων της Συνθήκης του Άμστερνταμ ανέλαβαν το σχέδιο δράσης του Συμβουλίου της Βιέννης το 1998 και οι σαφείς κατευθυντήριες γραμμές του Συμβουλίου του Τάμπερε το 1999. Αυτό καθόρισε συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα με τέσσερις άξονες δράσεις που περιλαμβάνουν την ουσιαστική συνεργασία σε αστικές και ποινικές υποθέσεις, την προσέγγιση του ουσιαστικού δικαίου , την αμοιβαία αναγνώριση των δικαστικών αποφάσεων και το συντονισμό της ποινικής δίωξης. Το πρόγραμμα άρχισε να υλοποιείται με σχετικά πετυχημένο τρόπο. Το νέο βασικό δεδομένο με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ είναι ότι αντί για τη μέθοδο των διεθνών συμβάσεων χρησιμοποιούνται πλέον τα κοινοτικά εργαλεία.
Προτού αναφερθούμε συνοπτικά, έστω στις συγκεκριμένες εξελίξεις που πραγματοποιούνται στους τομείς αυτούς, θα ήταν σκόπιμο να σταθώ για λίγο στην αποσαφήνιση των εννοιών του χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης, που η καθεμία εκφράζει μία διαφορετική διάσταση ενός κοινού προβλήματος, όμως και οι τρεις μαζί βρίσκονται σε πλήρη αλληλεξάρτηση.

2. Οι έννοιες της ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης.

2.1.Η βασική ιδέα είναι ότι οι ελευθερίες που κατοχυρώνονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να ασκούνται υπό συνθήκες ασφάλειας δικαίου. Ο χώρος ελευθερίας συνδέεται με την εσωτερική αγορά και αποτελεί τη βάση για την απονομή ουσιαστικής δικαιοσύνης. Εκ παραλλήλου, γίνεται δεκτό ότι οι ελευθερίες μετακίνησης είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την καταπολέμηση διακρίσεων και τη διασφάλιση προσωπικών δεδομένων που επιβάλλουν συνδυασμένες ρυθμίσεις για ισορροπημένη αντιμετώπιση θεμάτων ασφάλειας και προστασίας του ιδιωτικού βίου. Προϊόν αυτής της αντίληψης είναι οι πρόσφατες ρυθμίσεις για τα αντίστοιχα θέματα.
Οι ελευθερίες, όμως, αυτές είναι συνδεδεμένες και με τη διασφάλιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων για όλους τους διαμένοντες στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Για αυτό και αυτή ενέταξε στην πολιτική της διασφάλισης ενός χώρου ελευθερίας και το πολύ ευρύτερο θέμα συνταγματικής υφής, υιοθέτησης ενός χάρτη θεμελιωδών δικαιωμάτων.
2.2. Η έννοια της ασφάλειας μας οδηγεί στο δρόμο της αστυνομικής και δικαστικής συνεργασίας προκειμένου να εξασφαλισθούν μείζονα αποτελέσματα στην καθημερινή ασφάλεια των πολιτών με συντονισμό των ενεργειών στην καταπολέμηση του εγκλήματος. Ένας από τους βασικούς μηχανισμούς για υλοποίηση του στόχου αυτού αποτελεί και η σύσταση της EUROJUST. Η EUROJUST θα αποτελέσει τον πυρήνα μιας μελλοντικής ευρωπαϊκής εισαγγελίας , η οποία θα ενισχύσει τη δικαστική πλευρά της Ευρωπαϊκής Ένωσης έναντι των εξουσιών της EUROPOL. Στόχος της EUROJUST είναι να εστιασθούν σε μία μονάδα οι ανακρίσεις και τα μέτρα δίωξης στον τομέα των σοβαρών μορφών διασυνοριακού εγκλήματος. Με τον τρόπο αυτό, θα αποφευχθεί η σύγχυση και η δυσχέρεια στη ροή των πληροφοριών που προκαλούνται από τα εθνικά σημεία επαφής.
Η σύσταση της EUROJUST έγινε σε δύο στάδια. Σε πρώτο στάδιο εκδόθηκε απόφαση για τη σύσταση προσωρινής μονάδας δικαστικής συνεργασίας . Η προσωρινή μονάδα λειτουργεί ήδη από τον Μάρτιο του 2001. Οι εμπειρίες της προσωρινής μονάδας δικαστικής συνεργασίας λαμβάνονται ενεργά υπόψη από την EUROJUST. Η τελευταία ιδρύθηκε ήδη με απόφαση του Συμβουλίου και από την έναρξη ισχύος της , εισαγγελείς, δικαστές ή αστυνομικοί υπάλληλοι που αποσπώνται από τα κράτη μέλη συντονίζουν τις εθνικές εισαγγελίες και υποστηρίζουν τις ανακρίσεις σε περιπτώσεις που συνδέονται με το οργανωμένο έγκλημα και την τρομοκρατία. Προβλέπεται στενή συνεργασία με την EUROPOL και το Ευρωπαϊκό Δικαστικό Δίκτυο.
2.3. Ο ενιαίος χώρος δικαιοσύνης θεωρείται αναγκαίο συμπλήρωμα του χώρου ελευθερίας και έχει ως αφετηριακή σκέψη τη δημιουργία κοινού αισθήματος δικαιοσύνης και ως θεωρητικό θεμέλιο το δικαίωμα του κάθε ευρωπαίου πολίτη σε ευχερή και άμεση πρόσβαση στις δικαστικές και λοιπές αρχές. Δεν αφορά το ουσιαστικό δίκαιο, αλλά επικεντρώνεται στη δικονομική πλευρά της συνεργασίας. Με βάση τις κατευθυντήριες γραμμές του Τάμπερε ένα πρώτο μέρος των αποφάσεων αφορούν τη βελτίωση της πρόσβασης στη δικαιοσύνη και μηχανισμούς προστασίας των δικαιωμάτων των θυμάτων. Ένα δεύτερο μέρος αποσκοπεί στο να θεσπιστούν συστήματα αμοιβαίας αναγνώρισης των δικαστικών αποφάσεων.

3. Η διευκόλυνση της πρόσβασης στη δικαιοσύνη.

3.1. Η καλύτερη πρόσβαση στη δικαιοσύνη έχει ως στόχους αφενός τη διασφάλιση της νομικής ασφάλειας και την επί ίσοις όροις πρόσβαση στη δικαιοσύνη και αφετέρου, την προστασία δικαιωμάτων αποζημίωσης και παροχής ενίσχυσης στα θύματα . Αυτοί είναι οι δύο κύριοι στόχοι.
Ο πρώτος στόχος περιλαμβάνει:
α) τη δημοσίευση καταλόγου οδηγού χρήσης, για τα νομικά συστήματα των κρατών μελών
β) προσιτό σύστημα πληροφοριών που θα συντηρείται και θα ενημερώνεται από ένα δίκτυο αρμοδίων εθνικών υπηρεσιών, το λεγόμενο Ευρωπαϊκό Δικαστικό Δίκτυο για αστικές και εμπορικές υποθέσεις.
Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο συστάθηκε ήδη και επρόκειτο να λειτουργήσει από τον Δεκέμβριο του 2002. Επίσης, εγκρίθηκε από το Συμβούλιο τον Απρίλιο 2002 ο Κανονισμός 743/2002 για τη θέσπιση ενός γενικού πλαισίου κοινοτικών δραστηριοτήτων με σκοπό τη διευκόλυνση της δημιουργίας ενός Ευρωπαϊκού Χώρου για τις αστικές υποθέσεις .
γ) πολύγλωσσα έντυπα ή έγγραφα που θα χρησιμοποιούνται ως έγκυρα σε διασυνοριακές δικαστικές υποθέσεις σε όλη την Ευρώπη (θα ρυθμιστεί μέχρι το 2004 στο γενικό πλαίσιο των διαφόρων εργασιών που αποβλέπουν στην εναρμόνιση ορισμένων κανόνων της πολιτικής δικονομίας).
Για την υλοποίηση του ίδιου στόχου προβλέπονται πρόσθετες δράσεις , όπως:
α.α.) η υιοθέτηση ελαχίστων προτύπων παροχής νομικής συνδρομής
Ήδη ψηφίστηκε από την Ολομέλεια του ΕΚ και αναμένεται η έγκριση από το Συμβούλιο της πρότασης οδηγίας για το ευργέτημα πενίας και άλλα οικονομικά ζητήματα της πολιτικής δικονομίας που υπέβαλε η Επιτροπή τον Ιανουάριο του 2002 ( ορόσημο Απρίλιος 2004 ) .
β.β.) ειδικοί κοινοί δικονομικοί κανόνες για την απλούστευση και επίσπευση της διασυνοριακής εκδίκασης μικροδιαφορών καταναλωτικής ή εμπορικής φύσης, αξιώσεων διατροφής, μη αμφισβητουμένων αξιώσεων. Ήδη υποβλήθηκε τον Απρίλιο του 2002 πρόταση κανονισμού για τη θέσπιση ενός ευρωπαϊκού εκτελεστήριου τίτλου για τις μη αμφισβητούμενες οφειλές με την έγκριση ελάχιστων κανόνων που θα επιτρέπουν την κατάργηση οποιωνδήποτε ενδιάμεσων για την εκτέλεση μέτρων . Επίσης, η Επιτροπή υπέβαλε Πράσινη Βίβλο με σκοπό τη μεγαλύτερη προσέγγιση των διαδικαστικών κανόνων που αφορούν τις μη αμφισβητούμενες αξιώσεις και τις μικροδιαφορές. Όσον αφορά τις αξιώσεις διατροφής, η Επιτροπή ξεκίνησε την άνοιξη του 2002 προπαρασκευαστική μελέτη .
γ.γ) και οι εναλλακτικές εξωδικαστικές διαδικασίες . Το 2001 εγκαινιάστηκε το ευρωπαϊκό εξωδικαστικό δίκτυο ΕΕJ-NET για τους καταναλωτές και το δίκτυο FIN-NET στον τομέα των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών. Επίσης, η Επιτροπή εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία καλεί στη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού δικτύου on-line για την παρακολούθηση και επίλυση προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι πολίτες λόγω κακής εφαρμογής από τις εθνικές διοικήσεις των κανόνων ελεύθερης κυκλοφορίας στην εσωτερική αγορά (δίκτυο SOLVIT) . Ακόμη, τον Απρίλιο του 2002 παρουσιάστηκε από την Επιτροπή μια Πράσινη Βίβλος με σκοπό την επεξεργασία ελάχιστων προδιαγραφών ποιότητας στον τομέα της εξωδικαστικής επίλυσης των διαφορών .
Ο δεύτερος στόχος φιλοδοξεί:
να εκπληρωθεί με την απόφαση-πλαίσιο για το καθεστώς των θυμάτων στο πλαίσιο των ποινικών διαδικασιών που εκδόθηκε τον Μάρτιο του 2001 και με την προπαρασκευή καταλλήλων νομοθετικών πρωτοβουλιών για την προσέγγιση του μηχανισμού αποζημίωσης θυμάτων. Πρόσφατα ήρθε προς συζήτηση και ψήφιση στο ΕΚ και νέα πρωτοβουλία της Επιτροπής στο θέμα αυτό, η Πράσινη Βίβλος για την αποζημίωση των θυμάτων αξιόποινων πράξεων σε περίπτωση που ο δράστης είναι άγνωστος ή αφερέγγυος .Η πρόταση αυτή συζητείται ήδη στο Ε.Κ.

4. Η αμοιβαία αναγνώριση δικαστικών αποφάσεων.

Μέχρι στιγμής έχουν εκδοθεί ο Kανονισμός 44/2001 (Βρυξέλλες I) για τη διεθνή δικαιοδοσία, αναγνώριση, εκτέλεση αποφάσεων σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις , ο Κανονισμός 1346/2000 για επιχειρήσεις, διαδικασίες αφερεγγυότητας με διασυνοριακές επιπτώσεις (γερμανική και φιλανδική πρωτοβουλία) , ο Κανονισμός 1206/2001 για τη διεξαγωγή αποδείξεων σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις (γερμανική πρωτοβουλία) , ο Κανονισμός 1348/2000 για την επίδοση και την κοινοποίηση στα κράτη μέλη δικαστικών και εξώδικων πράξεων σε αστικές ή εμπορικές υποθέσεις , ο Κανονισμός 1347/2000 για τη διεθνή δικαιoδoσία και την αναγνώριση και εκτέλεση απoφάσεων σε γαμικές διαφoρές και διαφoρές γoνικής μέριμνας των κoινών τέκνων (Βρυξέλλες ΙΙ) .
Για την αμοιβαία αναγνώριση αποφάσεων σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις αναμένεται να εκδοθεί πράσινο βιβλίο για νομοθετική πρωτοβουλία για νέα δικονομική νομοθεσία για τις διαταγές πληρωμής καθώς και μια σειρά από μέτρα, όπως η Πρόταση κανονισμού για την αμοιβαία εκτέλεση των αποφάσεων για το δικαίωμα προσωπικής επικοινωνίας με τα τέκνα, η Πρόταση τον Σεπτέμβριο του 2001 για τη συμπλήρωση του Κανονισμού 1347/2000 για τη διεθνή δικαιoδoσία και την αναγνώριση και εκτέλεση απoφάσεων σε γαμικές διαφoρές και διαφoρές γoνικής μέριμνας των κoινών τέκνων (Βρυξέλλες ΙΙ), η Πρόταση τον Οκτώβριο του 2001 για την κύρωση της Σύμβασης της Χάγης του 1996 για τη διεθνή δικαιoδoσία και την αναγνώριση και εκτέλεση απoφάσεων στον τομέα της προστασίας των παιδιών. Τελικά, η Επιτροπή υπέβαλε το Μάιο του 2002 νέα πρόταση κανονισμού με την οποία συγχωνεύει σε έναν κανονισμό όλες τις διατάξεις για τις γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας, καταργεί τον κανονισμό Βρυξέλλες ΙΙ και τροποποιεί τον Κανονισμό Βρυξέλλες Ι στα θέματα διατροφής . Η πρόταση έχει ήδη υιοθετηθεί από το ΕΚ .
Αν σε αυτά προστεθούν και προτάσεις που βρίσκονται ήδη υπό εκπόνηση, όπως η πρόταση σύστασης οδηγιών διαπραγμάτευσης για τη σύναψη συμφωνίας μεταξύ Κοινότητας και κρατών του Λουγκάνο και οι προπαρασκευαστικές εργασίες για την εκπόνηση ενός προσχέδιου κανονισμού σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο στις εξωσυμβατικές ενοχές (Ρώμη ΙΙ) καθώς και η πρόταση κανονισμού για τη θέσπιση ευρωπαϊκού εκτελεστού τίτλου για μη αμφισβητούμενες αξιώσεις (COM (2002) 159 ), αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα το μέγεθος των κοσμογονικών αλλαγών που πραγματοποιούνται στα νομικά μας πράγματα και που αργά ή γρήγορα προγράμματα πανεπιστημίων, δικηγόροι ή δικαστές θα κληθούν να τα εφαρμόσουν.

5. Η φιλοδοξία για την εναρμόνιση του ιδιωτικού δικαίου.

5.1. Ιδιαίτερα φιλόδοξη είναι και η προσπάθεια για την εναρμόνιση του ουσιαστικού ιδιωτικού δικαίου . Έχουν εκδοθεί πολλά ψηφίσματα του ΕΚ με αντίστοιχες ανακοινώσεις της Επιτροπής.
Παράλληλα δημοσιεύτηκαν δύο σχέδια ένα με τίτλο "Κώδικας Συμβάσεων" που εκπόνησε η ομάδα της PAVIA και ένα άλλο με τίτλο "Αρχές δικαίου Ευρωπαϊκών συμβάσεων" που συνέταξε η Eπιτροπή Ευρωπαϊκού Δικαίου Συμβάσεων . Σε εξέλιξη βρίσκονται οι εργασίες από ομάδα επιστημόνων για τις 15 χώρες για έναν Ευρωπαϊκό Αστικό κώδικα με θέματα όπως πωλήσεις, υπηρεσίες, μακροχρόνιες συμβάσεις, εγγυήσεις, εξωσυμβατικές υποχρεώσεις, η μεταβίβαση ιδιοκτησίας κινητών αγαθών .
Από τα παραπάνω καταφαίνεται ότι βρισκόμαστε σε μια εποχή έντονης ζύμωσης για τη δημιουργία ενός κοινού αστικού δικαίου χωρίς ωστόσο, να έχει ξεκαθαρίσει ποιά μορφή και κατεύθυνση θα πάρει αυτή.
5.4. Πρέπει όμως να διευκρινίσουμε ότι υπάρχουν πολλές αμφισβητήσεις για τη νομική δυνατότητα με βάση τις υφιστάμενες συνθήκες να υιοθετηθεί ένας πλήρης αστικός κώδικας . Ακόμη, δεν είναι λίγοι εκείνοι που αντιτείνουν ότι η κοινοτικοποίηση του ιδιωτικού δικαίου δημιουργεί νέα προβλήματα χωρίς να βοηθά αποτελεσματικά την προώθηση της εσωτερικής αγοράς.
Εκείνο, πάντως, που φαίνεται να απασχολεί όλους τους νομικούς και αναφέρεται με σαφήνεια και στην ανακοίνωση της επιτροπής είναι ότι ο τρόπος της μέχρι σήμερα εφαρμογής των οδηγιών σε θέματα ιδιωτικού δικαίου απέχει πολύ από το να οδηγεί σε μια ενιαία δικαιική αντίληψη. Αν αυτό είναι αληθές για την Ευρώπη των 15 χωρών, μπορεί εύκολα να αναλογιστεί κανείς τι μας περιμένει στη νέα διευρυμένη Ευρώπη.
Παράλληλα, σαν μια ενδιάμεση συμπληρωματική λύση προωθείται η ιδέα ενός ευρωπαϊκού ιδιωτικού διεθνούς δικαίου τουλάχιστον για το δίκαιο των συμβάσεων. Ίσως η εναρμόνιση των κανόνων συγκρούσεως διευκολύνει σε πρώτη φάση την όλη κατάσταση. Εκείνο που είναι βέβαιο είναι το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο τουλάχιστον για τις συναλλαγές που γίνονται στο χώρο της Ενιαίας αγοράς θα πρέπει να θεωρηθεί ότι έχει ξεπεραστεί από τα πράγματα. Και γενικότερα οι ευρωπαίοι νομικοί βρίσκονται για πρώτη φορά αντιμέτωποι με τόσα δύσκολα προβλήματα .
Η επιτάχυνση της κοινοτικοποίησης του αστικού δικαίου, που φαίνεται ως φυσιολογική συνέπεια στην ενοποίηση του οικονομικού χώρου προσκρούει ανάμεσα στα άλλα στις βαθιές διαφορές ανάμεσα στο ηπειρωτικό νομικό πολιτισμό και τον αγγλοσαξονικό.

6. Η προϊούσα εναρμόνιση επιμέρους ρυθμίσεων ιδιωτικού δικαίου

Όμως, η ενιαία αγορά δεν περιμένει αυτά τα φιλόδοξα σχέδια γενικότερης εναρμόνισης. Με σειρά οδηγιών, ο αριθμός των οποίων βαίνει αυξανόμενος χρόνο με το χρόνο, επιλύει στο πλαίσιο της εναρμόνισης επιμέρους κρίσιμα νομικά θέματα. Στα θέματα αυτά πρωτεύουσα σημασία έχουν η προστασία του καταναλωτή και η διευκόλυνση των επιχειρήσεων στον μεταξύ τους ανταγωνισμό. Πρέπει να διακρίνουμε την περίπτωση αυτή από την περίπτωση ρυθμίσεων που περιορίζονται μόνο στις διασυνοριακές συναλλαγές Ο κατάλογος των οδηγιών είναι μεγάλος, θα περιοριστώ μόνο να αναφερθώ στις πιο πρόσφατες, όπως η Οδηγία 1999/44/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 25ης Μαΐου 1999, σχετικά με ορισμένες πτυχές της πώλησης και των εγγυήσεων καταναλωτικών αγαθών , η Οδηγία 1999/93/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 13ης Δεκεμβρίου 1999, σχετικά με το κοινοτικό πλαίσιο για ηλεκτρονικές υπογραφές , η Οδηγία 2000/31/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 8ης Ιουνίου 2000 για ορισμένες νομικές πτυχές των υπηρεσιών της κοινωνίας της πληροφορίας, ιδίως του ηλεκτρονικού εμπορίου, στην εσωτερική αγορά , η Οδηγία 2000/35/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 29ης Ιουνίου 2000, για την καταπολέμηση των καθυστερήσεων πληρωμών στις εμπορικές συναλλαγές .
Ανάλογες εξελίξεις παρατηρούνται και στο χώρο του εμπορικού δικαίου, παρόλο που η διάκριση μεταξύ αστικού και εμπορικού δικαίου για τους επιδιωκόμενους σκοπούς έχει σε πολλές περιπτώσεις ξεπεραστεί. Εδώ θα αναφέρω κατά πρώτο λόγο τον Κανονισμό 2157/2001 του Συμβουλίου περί του καταστατικού της ευρωπαϊκής εταιρίας που θα άρει σε μεγάλο βαθμό τα νομικά εμπόδια στην ευρωπαϊκή ανάπτυξη των εταιρειών. Στόχoς του είvαι vα δοθεί στις εταιρείες πoυ επιθυμoύv vα ασκήσoυv δραστηριότητα ή vα εγκατασταθoύv πέρα από τα εθvικά σύvoρα η δυvατότητα vα υπάγovται σε μία μόvo voμoθεσία (κoιvoτική) και όχι σε πoλλές συγχρόvως διαφoρετικές εθvικές voμoθεσίες .
Θέματα που αποτέλεσαν αντικείμενο εναρμόνισης ως συνδεόμενα με την εσωτερική αγορά είναι τα θέματα πνευματικής και βιομηχανικής ιδιοκτησίας. Σχετικά πρόσφατες ενέργειες στον τομέα αυτό είναι η απόφαση 2000/278/EΚ για την έγκριση - εξ ονόματος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας - της Συνθήκης του ΠΟΔΙ (Παγκόσμιος Οργανισμός Διανοητικής Ιδιοκτησίας - WIPO) για την πνευματική ιδιοκτησία και της Συνθήκης του ΠΟΔΙ για τις ερμηνείες και εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα , η Οδηγία 2001/84 για το δικαίωμα παρακολούθησης υπέρ του δημιουργού ενός πρωτότυπου έργου , η Οδηγία 2001/29 για την εναρμόνιση ορισμένων πτυχών του δικαιώματος του δημιουργού και συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας , καθώς και η πρόταση κανονισμού σχετικά με το κοινοτικό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, η οποία ήδη ψηφίστηκε από την Ολομέλεια του ΕΚ , όπου το μεγάλο πρόβλημα είναι οι γλώσσες που θα χρησιμοποιούνται. Γι' αυτό και δεν υιοθετήθηκε ακόμη από το Συμβούλιο.
Επίσης, έχει ανοίξει συζήτηση για το πρόβλημα της ανάλωσης των δικαιωμάτων επί του σήματος .

7. Η κοινοτικοποίηση στον κλάδο του ποινικού δικαίου με βάση τον τρίτο πυλώνα

Όσον αφορά την επιδίωξη ενιαίου χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης στις ποινικές υποθέσεις, αυτή παρέμεινε, όπως είπαμε παραπάνω, στον τρίτο πυλώνα και αντίστοιχες διατάξεις για την αστυνομική και δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις αναφέρονται στον VI τίτλο της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και εδώ οι πρωτοβουλίες είναι εντυπωσιακές, αλλά το μέσο που χρησιμοποιείται είναι η απόφαση-πλαίσιο. Αλλά και στο χώρο αυτό έντονες είναι οι πιέσεις για τη χρησιμοποίηση της κοινοτικής μεθόδου προκειμένου να θεσπίζονται διατάξεις ποινικού δικαίου κυρίως με σκοπό να προβλέπονται ποινικές κυρώσεις σε περίπτωση παραβιάσεως κοινοτικού δικαίου. Θα ασχοληθούμε πρώτα με το θέμα αυτό και μετά με το θέμα της δικαστικής συνεργασίας.
Όπως αναφέραμε και πιο πάνω στις Συνόδους κορυφής των τελευταίων ετών δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην ενεργοποίηση του τρίτου πυλώνα προκειμένου να προωθηθούν διάφορα μέτρα για την καλύτερη αντιμετώπιση του εγκληματικού φαινομένου. Βασικό εργαλείο εδώ είναι οι αποφάσεις-πλαίσιο .
Οι αποφάσεις-πλαίσιο που εκδίδονται ή που πρόκειται να εκδοθούν εντάσσονται σε μια επιμέρους πολιτική και σε συγκεκριμένους κάθε φορά στόχους. Έτσι, στα μέτρα της ειδικής δράσης κατά της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, με στόχο τη στέρηση προϊόντων εγκλήματος από εγκληματικές πράξεις εντάσσονται η απόφαση-πλαίσιο 2001/500/ΔΕΥ κατά της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και η πρόταση απόφασης -πλαίσιο για την εκτέλεση αποφάσεων δέσμευσης περιουσιακών ή αποδεικτικών στοιχείων, η οποία υιοθετήθηκε από το ΕΚ και αναμένεται η έκδοσή της από το Συμβούλιο .
Για την αμοιβαία αναγνώριση δικαστικών αποφάσεων στις ποινικές υποθέσεις δεν υπάρχει μέχρι στιγμής απόφαση πλαίσιο, αλλά σχετική ανακοίνωση της Επιτροπής . Στον τομέα της αμοιβαίας δικαστικής συνδρομής, το Συμβούλιο έχει υπογράψει τη Σύμβαση για την αμοιβαία δικαστική συνδρομή σε ποινικές υποθέσεις μεταξύ των κρατών μελών το Μάιο του 2000 και το Πρωτόκολλο Σύμβασης για την αμοιβαία δικαστική συνδρομή σε ποινικές υποθέσεις τον Οκτώβριο του 2001 . Επίσης, ψηφίστηκε ήδη από την Ολομέλεια του ΕΚ η γαλλική πρωτοβουλία για τη δημιουργία ευρωπαϊκού δικτύου κατάρτισης δικαστικών και αναμένεται η έγκρισή της από το Συμβούλιο.
Για τον ειδικότερο στόχο με τίτλο ότι δεν υπάρχουν ασφαλή καταφύγια για τους εγκληματίες, εγκρίθηκε από το Συμβούλιο η απόφαση-πλαίσιο 2002/584/ΔΕΥ για το ευρωπαϊκό ένταλμα σύλληψης και τις διαδικασίες παράδοσης μεταξύ κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης . Επίσης, έχει υιοθετηθεί από το ΕΚ η πρόταση απόφασης-πλαίσιο για την εφαρμογή της αρχής της αμοιβαίας αναγνώρισης χρηματικών ποινών .
Στην πολιτική καταπολέμησης ορισμένων μορφών εγκλημάτων, με στόχο την υιοθέτηση κοινής προσέγγισης σε όλη την ΕΕ αναφέρουμε κατά πρώτο λόγο την απόφαση-πλαίσιο 2002/475/ΔΕΥ για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας . Ενδεικτικά επίσης αναφέρουμε τις προτάσεις αποφάσεων -πλαίσιο για την καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος, όπως την εμπορία ανθρώπων , τη σεξουαλική εκμετάλλευση παιδιών και παιδική πορνογραφία , την πρόταση απόφασης-πλαίσιο για τον καθορισμό ελαχίστων διατάξεων όσον αφορά στοιχεία αντικειμενικής υπόστασης ποινικών αδικημάτων και ποινικές κυρώσεις στον τομέα του λαθρεμπορίου ναρκωτικών . Εκκρεμεί επίσης πρόταση απόφασης-πλαίσιο για την καταπολέμηση παραβιάσεων κατά του περιβάλλοντος . Επίσης, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει υιοθετήσει την πρόταση απόφασης-πλαίσιο του Συμβουλίου για τις επιθέσεις κατά των συστημάτων πληροφορικής και αναμένεται η γενικότερη προώθηση της αναγνώρισης προδικαστικών αποφάσεων στις έρευνες εγκλημάτων πληροφορικής .

8. Αντί επιλόγου.

Η ΕΕ παράγει αναμφισβήτητα νέα πρωτόγνωρα νομικά δεδομένα. Ήδη, θα μπορούσε να πει κανείς, ότι λειτουργούν παράλληλα τρεις έννομες τάξεις: η παραδοσιακή ελληνική έννομη τάξη, η κοινοτική έννομη τάξη για το σύνολο των πολιτών της ΕΕ και η κοινοτική έννομη τάξη για τις διασυνοριακές συναλλαγές μεταξύ των πολιτών των Κρατών-Μελών.
Οι τέσσερεις βασικές ελευθερίες δεν προωθούν μόνο την χωρίς κωλύματα παραγωγική δραστηριότητα στον ενιαίο οικονομικό χώρο, αλλά πολλαπλασιάζουν και τις διασυνοριακές προσωπικές σχέσεις, οι οποίες επιζητούν και αυτές διαφορετική νομική μεταχείριση από την παραδοσιακή εθνική νομική μεταχείριση. Ακόμη, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι τον ενιαίο ευρωπαϊκό χώρο δεν αξιοποιούν μόνο οι διάφοροι φορείς των παραγωγικών δραστηριοτήτων, αλλά και οι πρωταγωνιστές του οργανωμένου εγκλήματος.
Οι αντιστάσεις από τις εθνικές παραδόσεις και από την προσήλωση στην εθνική κυριαρχία εμποδίζουν ρυθμίσεις καθολικού τύπου. Η βήμα προς βήμα και κατά περίπτωση κοινοτική ρύθμιση συγκεκριμένων θεμάτων θυμίζει τους πρώτους χρόνους διαμόρφωσης του ρωμαικού δικαίου, με τη διαφορά ότι σήμερα υπάρχει το προηγούμενο των συγκροτημένων έννομων τάξεων. Παρατηρώντας κανείς τη μέχρι σήμερα διαμόρφωση της έννομης τάξης διαπιστώνει ότι οι ρυθμίσεις της συνιστούν μια ανθολογία από ρυθμίσεις των επιμέρους εθνικών εννόμων τάξεων. Διαπιστώνει, όμως, έλλειψη συντονισμού και εν πολλοίς εμπειρικό τρόπο στις προβλεπόμενες ρυθμίσεις κανονιστικού τύπου. Είμαστε, λοιπόν, μπροστά σε μια ποιοτικά νέα έννομη τάξη χωρίς ένα συγκεκριμένο δόγμα, γεγονός που θέτει πολλά ερμηνευτικά προβλήματα.
Εξάλλου, όλο και περισσότερο τίθεται το ερώτημα, αν παραδοσιακοί κλάδοι του δικαίου πρέπει να ξαναγραφούν. Για τις διασυνοριακές πράξεις στην εσωτερική αγορά, το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο βρίσκεται αντιμέτωπο με το κοινοτικό δίκαιο των διασυνοριακών συναλλαγών. Το συγκριτικό δίκαιο αποκτά νέο λειτουργικό ρόλο που είναι αποτέλεσμα του οξύ ανταγωνισμού που εκκολάπτεται μεταξύ των ευρωπαϊκών έννομων τάξεων στη διαδικασία κοινοτικοποίησης. Τα παραδείγματα αυτά μπορούν να συνεχιστούν.
Το συμπέρασμα από όλες αυτές τις εξελίξεις είναι ότι μας χρειάζεται μια νέα νομική παιδεία της οποίας όμως το περιεχόμενο είναι προς αναζήτηση. Ίσως σε πρώτη φάση, θα ήταν χρήσιμο οι νομικές σχολές της ΕΕ να συστήσουν ένα Φόρουμ που θα επιτρέψει τη ζύμωση κοινών αντιλήψεων για τη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού νομικού χώρου.