ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΗΜΕΡΑ ΤΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ

Ομιλία του καθηγητή Ι.Δ. ΚΟΥΚΙΑΔΗ, ευρωβουλευτή του ΠΑΣΟΚ, αντιπροέδρου της Επιτροπής Νομικών Θεμάτων και Εσωτερικής Αγοράς, με τίτλο:
"Η μελλοντική κατεύθυνση της προστασίας των καταναλωτών στην Ευρωπαϊκή Ένωση"

στο πλαίσιο του Διεθνούς συνεδρίου της ΟΚΕ Ελλάδας:
"Οι καταναλωτές και η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης"
που οργανώνεται στη Θεσσαλονίκη 14-15 Μαρτίου 2003

Θεσσαλονίκη 13 Μαρτίου 2003

1. Είναι μακρά η περίοδος ενασχόλησης της ΕΕ με τα προβλήματα προστασίας των καταναλωτών. Τα μέτρα που έχει λάβει μέχρι σήμερα, γενικά και ειδικά, αλλά και τα σχέδια προγραμματισμού δράσης δεικνύουν ότι το περί τον καταναλωτή ενδιαφέρον της ΕΕ παραμένει μια από τις προτεραιότητες της.

Πέρυσι η Επιτροπή εξέδωσε μια ενδιάμεση έκθεση απολογιστική σχετικά με την πρόοδο που επιτεύχθηκε με βάση το προηγούμενο σχέδιο δράσης 1999-2001. Όμως δεν παρέμεινε σε αυτό. Τον Οκτώβριο του 2001 η Επιτροπή προέβη σε μια ενδιαφέρουσα κίνηση, παρουσίασε το Πράσινο βιβλίο για την προστασία των καταναλωτών στην ΕΕ. Αυτό έχει ως στόχο την μελλοντική κατεύθυνση όσο αφορά την προστασία των καταναλωτών, κυρίως από τη σκοπιά της διασυνοριακής διακίνησης αγαθών και υπηρεσιών. Με απλά λόγια, βασική μέριμνα είναι να ενθαρρύνει τον κάθε πολίτης να μην καλύπτει τις ανάγκες του μόνο από την εγχώρια αγορά.

Στη συνέχεια το Μάιο του 2002, έστω και με καθυστέρηση, εκδόθηκε η ανακοίνωση της Επιτροπής με θέμα: "Η προστασία των καταναλωτών 2002-2006". Η ανακοίνωση αυτή περιέχει διάφορους στόχους με κύριο άξονα να υλοποιηθούν πρωτοβουλίες που προβλέπονται στο Πράσινο βιβλίο. Με την νέα αυτή πρωτοβουλία αποκτήσαμε ένα πρόγραμμα δράσης για τα επόμενα 5 χρόνια.

2. Οι δράσεις που αναφέρονται στο Πράσινο βιβλίο αφορούν πρωτίστως τα καθαρά οικονομικά συμφέροντα των καταναλωτών. Υπάρχουν όμως και δράσεις που συνδέονται με μια άλλη παράμετρο, την σχετική με την ασφάλεια και την προστασία της υγείας των καταναλωτών για την οποία θα σας μιλήσουν άλλοι.

2.1. Με βάση τις παραπάνω πρωτοβουλίες φαίνεται ξεκάθαρα ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θέλει να συνδέσει την προστασία των καταναλωτών με την πιο σωστή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς, θεωρώντας ότι η εσωτερική αγορά με τις στρεβλώσεις που επιβιώνουν ακόμη δεν επιτρέπει στον καταναλωτή να αντλήσει τα μέγιστα οφέλη.

Οι διασυνοριακές αγορές αγαθών και υπηρεσιών δεν είναι προσβάσιμες σε όλους τους καταναλωτές. Η συμμετοχή των ΜΜΕ στον κύκλο των διασυνοριακών συναλλαγών παραμένει ιδιαίτερα χαμηλή λόγω διαφορετικών εμπορικών πρακτικών, που δεν μπορούν να τις παρακολουθήσουν και λόγω διαφορετικών υποχρεώσεων που δεν μπορούν να τις ελέγξουν. Η πίεση των καταναλωτών για ανταγωνιστικές τιμές παραμένει μικρή. Παρά το ενιαίο της αγοράς, παρατηρούνται διαφορές τιμών σε καταναλωτικά προϊόντα που αγγίζουν πολλές φορές το 30 και 40% όπως π.χ. στα ηλεκτρικά είδη. Παρατηρείται ακόμη ότι οι διαφορές τιμών κυμαίνονται από τρεις έως πέντε φορές περισσότερο σε ολόκληρη την ΕΕ από ότι σε μια χώρα.

Η ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου δεν είναι αυτή που αναμενόταν, ιδίως και πάλι όσον αφορά τις διασυνοριακές συναλλαγές αγαθών και υπηρεσιών. Ο αριθμός των λιανικών πωλήσεων μέσω διαδικτύου είναι μικρός και περιορίζεται στην εγχώρια αγορά. Αυτό αποδίδεται στην ύπαρξη ακόμη πολλών φραγμών, διοικητικών ή κανονιστικών, στα διαφορετικά καθεστώτα προβλεπόμενων υποχρεώσεων και στον τρόπο ηλεκτρονικών πληρωμών και γενικότερα στην έλλειψη ενός αισθήματος ασφάλειας από την πλευρά του καταναλωτή. Με λίγα λόγια, αυτή η καταναλωτική διάσταση της εσωτερικής αγοράς αποτελεί τη βασική αφετηρία για το σχεδιασμό της αντίστοιχης στρατηγικής για την προστασία των καταναλωτών.

2.2 Είναι αλήθεια ότι ήδη υπάρχει ένα πλούσιο νομοθετικό υλικό για την προστασία των καταναλωτών. Ένα μέρος από αυτό περιέχει γενικούς κανόνες όπως είναι οι οδηγίες για την παραπλανητική διαφήμιση, για την αναγραφή των τιμών, για τις καταχρηστικές ρήτρες συμβάσεων, ορισμένες πτυχές πώλησης και εγγυήσεων καταναλωτικών αγαθών, Ένα άλλο μέρος περιέχει κανόνες για τομείς όπως για τα τρόφιμα και τα καλλυντικά, τα οργανωμένα ταξίδια . Ένα τρίτο αναφέρεται σε μεθόδους πώλησης όπως είναι η σύναψη συμβάσεων εκτός εμπορικού καταστήματος, η καταναλωτική πίστη, οι εξ'αποστάσεως συμβάσεις, η χρονομεριστική μίσθωση. Υπάρχουν και οδηγίες όπως αυτές για για το ηλεκτρονικό εμπόριο, την ηλεκτρονική υπογραφή ή ακόμη και για την τηλεόραση χωρίς σύνορα που έχουν ευρύτερους σκοπούς αλλά περιέχουν διατάξεις για την προστασία των καταναλωτών.

Παρά το πλούσιο αυτό νομοθετικό έργο η προστασία των καταναλωτών αντιμετωπίζεται με μια κατακερματισμένη δέσμη κανονισμών και με ένα κατακερματισμένο εκτελεστικό σύστημα.. Ένας τέτοιος κατακερματισμός της εσωτερικής αγοράς, μετά τη διεύρυνση, θα πολλαπλασιάσει τις δυσλειτουργίες της ενιαίας αγοράς. Ειδικότερα, όσον αφορά τη ζώνη του ευρώ, η κυκλοφορία του δεν θα αποτελέσει αφετηρία για την ανάπτυξη της εσωτερικής καταναλωτικής αγοράς και ο πολίτης θα πιστέψει ότι το όλο θέμα της εσωτερικής αγοράς δεν αφορά την καθημερινή ζωή αλλά εξυπηρετεί τα συμφέροντα των επιχειρήσεων.

Προσάπτεται ακόμη στο έργο αυτό ότι δεν αποτελεί ένα συνεκτικό ρυθμιστικό πλαίσιο για τις εμπορικές πρακτικές των επιχειρήσεων και των καταναλωτών. Το νομοθετικό έργο εστιάζεται κυρίως σε ορισμένους τομείς. Υπάρχουν τομείς κλειδιά, όπως οι πρακτικές μάρκετινγκ, οι πρακτικές που συνδέονται με την σύμβαση, την πληρωμή και τις υπηρεσίες μετά την πώληση, που δεν καλύπτονται από την κοινοτική νομοθεσία, ενώ από την άλλη μεριά δεν λαμβάνονται υπόψη ακόμη οι νέες εμπορικές πρακτικές και οι επιπτώσεις της τεχνολογίας που καθιστούν δυσδιάκριτα τα παραδοσιακά στάδια των συναλλαγών.

Εν κατακλείδι η υπάρχουσα κατάσταση στην εσωτερική καταναλωτική αγορά δεν επέτρεψε σε αυτή να φτάσει στο έπακρο των δυνατοτήτων της. Η έλλειψη σαφήνειας και ασφάλειας αποτελούν τροχοπέδη στην εμπιστοσύνη των καταναλωτών που συνιστά το κύριο στοιχείο ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς. Εύλογα η Επιτροπή θέτει το θέμα ότι ενώ η εσωτερική αγορά συγκεντρώνει τη μεγαλύτερη καταναλωτική ζήτηση στον κόσμο το πλεονέκτημα αυτό δεν αξιοποιείται πλήρως.

Ένα από τα βασικά θέματα στη νέα προσέγγιση για το πράσινο βιβλίο είναι η ανάγκη μεγαλύτερης εναρμόνισης των κανόνων που ρυθμίζουν τις εμπορικές πρακτικές επιχειρήσεων και καταναλωτών προκειμένου να αμβλυνθούν οι συνέπειες από τους διασυνοριακούς περιορισμούς στο εμπόριο επιχειρήσεων και καταναλωτών. Σε αυτό το σημείο το ερώτημα που θέτει η Επιτροπή είναι για το ποια μέθοδο πρέπει να επιλέξει προκειμένου να επιτύχει την καλύτερη εναρμόνιση επ'ωφελεία των καταναλωτών.

2.3 Συγκεκριμένα έχει να επιλέξει ανάμεσα σε μια ειδική προσέγγιση, που βασίζεται στην έκδοση μιας σειράς οδηγιών για συγκεκριμένα θέματα και σε μια μικτή προσέγγιση με κυρίαρχη θέση μια συνεκτική οδηγία πλαίσιο, που θα περιλαμβάνει ορισμένες βασικές αρχές όπως η απαγόρευση συμπεριφοράς ενάντια στα χρηστά ήθη, η αρχή των θεμιτών εμπορικών πρακτικών, ή των ορθών πρακτικών μάρκετινγκ που συνδέεται με θέματα όπως εκπτώσεις, απλή μείωση τιμών, επιστροφή χρημάτων, ενιαίες προσφορές, δώρα, κουπόνια, δωροεπιταγές, κυρώσεις, εικονικοί πλειστηριασμοί και ότι άλλο μπορεί κανένας να επινοήσει. Στοχοθοτημένες οδηγίες δεν αποκλείονται αλλά αυτές θα έχουν συμπληρωματικό ρόλο όταν είναι απολύτως αναγκαίο.

Η προτίμηση προς τη μικτή προσέγγιση φαίνεται να έχει τις περισσότερες προτιμήσεις γιατί μειώνει την ανάγκη για περαιτέρω λεπτομερή ρύθμιση της προστασίας των καταναλωτών, που αν λάβει υπόψη κανένας και τη χρονοβόρα διαδικασία που απαιτείται μέχρι την οριστική υιοθέτηση που καλύπτει μερικές φορές πάνω από 5 χρόνια είναι πολλές φορές ξεπερασμένη από τα πράγματα.

Η οδηγία πλαίσιο επιτρέπει να αντιμετωπίζονται οι αναδυόμενες εμπορικές πρακτικές χωρίς προσφυγές σε νέες ρυθμίσεις. Θα επιτρέψει την απλοποίηση των υπαρχόντων κανόνων και θα εξαλείψει την επιχειρηματολογία για τις ελάχιστες ρήτρες στις οδηγίες της ΕΕ. Παράλληλα, θα επιτρέψει στις επιχειρήσεις να προβούν σε καινοτομίες μέσα σε κλίμα μεγαλύτερης ασφάλειας και οι αθέμιτες πρακτικές μπορούν να αντιμετωπιστούν χωρίς να θεσπιστούν περαιτέρω κανόνες. Η οδηγία πλαίσιο αποτελεί το κατεξοχήν μέσο για την πρόβλεψη μιας γενικής ρήτρας που θα αποκλείονται οι αθέμιτες εμπορικές πρακτικές. Σε κάθε περίπτωση αν σε πρώτη φάση θα ήταν δύσκολο να επιτευχθεί μια συμφωνία για οδηγία πλαίσιο για το σύνολο των εμπορικών πρακτικών, σύμφωνα με την Επιτροπή θα ήταν τουλάχιστο δυνατόν να βασιστούμε στην πιο περιοριστική έννοια της απαγόρευσης των πρακτικών παραπλάνησης και εξαπάτησης ως ένα πρώτο βήμα.

2.4 Εξάλλου, και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, η οδηγία πλαίσιο θεωρείται ότι μπορεί να προσφέρει μια σταθερή βάση για την αυτορρύθμιση ως συμπλήρωμα για την ανάπτυξη της πολιτικής για θεμιτές εμπορικές πρακτικές. Η αυτορρύθμιση έχει για σκοπό να συμπληρώσει το νομοθετικό έργο της ΕΕ, δηλαδή τα δεσμευτικά μέτρα, με μια μη δεσμευτική πρακτική καθοδήγησης. Έτσι για παράδειγμα σε ορισμένους βιομηχανικούς κλάδους υπάρχει κοινό συμφέρον με τους καταναλωτές να απομονωθούν οι ελεύθεροι σκοπευτές ή οι αδίστακτοι έμποροι που μπορούν να κλονίσουν την εμπιστοσύνη των καταναλωτών. Η αυτορρύθμιση δεν σημαίνει ευχολόγιο αλλά σαφώς δεσμευτικές υποχρεώσεις προς τους καταναλωτές.. Για παράδειγμα μπορούν να προβλεφθούν δεσμεύσεις από μη εκπλήρωση οικειοθελώς αναληφθεισών υποχρεώσεων μέσω διαφήμισης.

Για να είναι αποτελεσματική η αυτορρύθμιση θα πρέπει να προβλεφθεί μια γενική υποχρέωση που δεν θα ισχύει μόνο για τις επιχειρήσεις που συναλλάσσονται με τους καταναλωτές, αλλά και για τις σχέσεις μεταξύ εμπορικών ενώσεων και άλλων οργανώσεων που κάνουν συστάσεις στα μέλη για εμπορικές πρακτικές και για το περιεχόμενο των κωδίκων συμπεριφοράς.. Αυτό λοιπόν που θα επιτευχθεί με μια οδηγία πλαίσιο είναι η εξασφάλιση κανόνων για αποτελεσματική αυτορρύθμιση σε όλη της ΕΕ και για την επέκταση του πλαισίου δεσμεύσεων από τις σχέσεις καταναλωτή επιχείρησης και στις σχέσεις μεταξύ επιχειρήσεων.

2.5 Προτείνεται ακόμη να δοθεί η δυνατότητα στις επιχειρήσεις να εγκρίνουν ένα κοινό κώδικα συμπεριφοράς αντί για 15. Κάτι τέτοιο όμως χρειάζεται να περιληφθεί σε μια οδηγία πλαίσιο προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα σχετικά εμπόδια από τις διαφορές που υπάρχουν στις εθνικές νομοθεσίες. Οι κώδικες συμπεριφοράς θα βοηθούσαν τις επιχειρήσεις και τους καταναλωτές στο να καταστήσουν τις δημόσιες αρχές ύστατο φορέα επιβολής. Σε κάθε όμως περίπτωση θα πρέπει να αποσαφηνιστεί ο ρόλος των δημοσίων αρχών και των φορέων που εγγυώνται τους κώδικες συμπεριφοράς.

2.6 Μέρος της οδηγίας πλαίσιο θα ήταν και η κατοχύρωση της ενημέρωσης των καταναλωτών και η θέσπιση γενικών υποχρεώσεων για αποκάλυψη πληροφοριών εγκαίρως και με σαφή τρόπο. Ακόμη θα μπορεί να περιέχει πρόβλεψη να αποκλειστούν πρακτικές όπως ο καταιγισμός πληροφοριών που γίνεται σκόπιμα, η υπερβολική χρήση μικρών χαρακτήρων καθώς και η πρακτική των σκόπιμων παραλείψεων που συνιστά μια άλλη διάσταση του αθέμιτου εμπορίου.

2.7 Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αποδέχθηκε με την έκθεση Thyssen ευμενώς την νέα προσέγγιση της Επιτροπής δίνοντας όμως ιδιαίτερη έμφαση στην ανάγκη τα μέτρα να αφορούν εξίσου τις σχέσεις επιχειρήσεων - καταναλωτών και τις σχέσεις επιχειρήσεων - επιχειρήσεων. Η εναρμόνιση κατά το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θα πρέπει να αφορά το σύνολο των οικονομικών συναλλαγών και να θέτει μια σειρά από προϋποθέσεις κατά τη χρησιμοποίηση των ευρωπαϊκών κωδίκων δεοντολογίας αναγκαίες για την ασφάλεια του δικαίου και τη δημοκρατική νομιμότητα. Κυρίως θα πρέπει να προβλέπεται ότι η δυνατότητα επιβολής ενός κώδικα δεοντολογίας πρέπει να εξασφαλίζεται με θέσπιση νομοθετικής διάταξης. Υποστηρίζει ακόμη την ιδέα διακυβερνητικής συνεργασίας των κρατών μελών και καλεί την Επιτροπή να αναλάβει μια ευρεία και στοχοθοτημένη διαβούλευση για να διασφαλιστεί η όσο το δυνατόν καλύτερη συμβολή εκ μέρους των ενδιαφερομένων μερών.

3. Όπως αναφέραμε πιο πάνω η Επιτροπή εξέδωσε τον προηγούμενο χρόνο την ανακοίνωση με θέμα: "Στρατηγική υπέρ των καταναλωτών 2002-2006". Με το προβλεπόμενο πρόγραμμα καθορίζονται τρεις μεσοπρόθεσμοι στόχοι που είναι ένα υψηλό επίπεδο προστασίας του καταναλωτή, η αποτελεσματική εφαρμογή των κανόνων προστασίας του καταναλωτή και η συμμετοχή των οργανώσεων των καταναλωτών στις πολιτικές της ΕΕ. Οι στόχοι αυτοί συνδέονται άμεσα με τις πρωτοβουλίες του Πράσινου βιβλίου. Η πολιτική καλύπτει ζητήματα ασφάλειας, ζητήματα οικονομικά και νομικά, θέματα πληροφόρησης και διαπαιδαγωγήσεις των καταναλωτών, την προαγωγή των οργανώσεων των καταναλωτών και τη συμβολή τους με άλλους συντελεστές στην ανάπτυξη της πολιτικής υπέρ των καταναλωτών. Πρέπει ιδιαίτερα να χαιρετήσουμε το γεγονός ότι καταβάλλεται προσπάθεια να ενδυναμώσει το αίσθημα των καταναλωτών, να ενθαρρύνει τη συμμετοχή τους στις σχετικές πολιτικές και κυρίως να τους διευκολύνει να τις κατανοούν. Χωρίς αυξημένη συνείδηση από τους καταναλωτές των ευθυνών τους, οι καταναλωτικές οργανώσεις κινδυνεύουν να μετατραπούν οι ίδιες σε πρόβλημα στον όλο κύκλο προστασίας των καταναλωτών.

Εν συντομία θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο πρώτος στόχος ενός υψηλού επιπέδου προστασίας δίνει προτεραιότητα στην εφαρμογή τ ης αναθεωρημένης οδηγίας για τη γενική ασφάλεια των προϊόντων, στην επανεξέταση των υφισταμένων οδηγιών σχετικά με τη χρονομεριστική μίσθωση, τα οργανωμένα ταξίδια και την αναγραφή των τιμών, στην αναθεώρηση της οδηγίας για την καταναλωτική πίστη. Στο πλαίσιο των μη κανονιστικών μέτρων προτίθεται να προτείνει τον συντονισμό των ερευνητικών δραστηριοτήτων, ενώ στο πλαίσιο του σχεδίου δράσης e-Europe προτίθεται να εγκρίνει μια σύσταση για την εμπιστοσύνη των καταναλωτών στο ηλεκτρονικό εμπόριο με μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας του ηλεκτρονικού εμπορίου. Ακόμη, ιδιαίτερη μέριμνα λαμβάνεται για τις υπηρεσίες κοινής ωφέλειας προκειμένου να εξασφαλιστούν η γενική πρόσβαση σε αυτές, η υψηλή ποιότητα και η οικονομική προσιτότητα.

Ως προς το δεύτερο στόχο, την αποτελεσματική εφαρμογή των κανόνων προστασίας του καταναλωτή, επιδιώκεται βασικά να αρθούν τα νομικά και πρακτικά εμπόδια κατά τη συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών και να προωθηθούν η βελτίωση της βάσης δεδομένων CLAB και η μόνιμη και συστηματική ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των μελών του IMSN (διεθνές δίκτυο εποπτείας της εμπορίας).

Ο τρίτος στόχος, η ορθή συμμετοχή των οργανώσεων των καταναλωτών στις πολιτικές της ΕΕ, είναι ιδιαίτερα φιλόδοξος και θα καλύπτει θέματα ελάχιστων προϋποθέσεων για τη διεξαγωγή των διαδικασιών διαβούλευσης, μεγαλύτερης διαφάνειας των διάφορων συμβουλευτικών φορέων, βελτίωσης του τρόπου συμμετοχής των καταναλωτών στη χάραξη της πολιτικής και περαιτέρω ανάπτυξη του προγράμματος κατάρτισης για επαγγελματίες των οργανώσεων καταναλωτών.

Κατά την εξέταση του προγράμματος αυτού από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αναγνωρίστηκε ότι αυτό αποτελεί ένα από καιρό αναμενόμενο χάρτη πορείας για την επόμενη τριετία. Ανάμεσα στα άλλα έγινε δεκτό από την Επιτροπή Νομικών Θεμάτων ότι το ευρωπαϊκό πρότυπο της πολιτικής καταναλωτών δεν μπορεί να αποτελεί απλό συνδυασμό όλων των επιμέρους προσεγγίσεων που ακολουθούνται στα κράτη μέλη, αλλά πρέπει να συνίσταται σε ένα κατάλληλο μίγμα των μεθόδων αυτών. Ακόμη τονίστηκε ότι η εναρμόνιση δεν θα πρέπει να εμποδίζει τη νομοθεσία των κρατών μελών να βαίνει πέρα του κοινού επιπέδου προστασίας των καταναλωτών στο μέτρο που αυτό δεν προσκρούει στις αρχές της ενιαίας αγοράς.