Ομιλία του καθηγητή Ιωάννη Κουκιάδη, ευρωβουλευτή του ΠΑΣΟΚ
στη Στρογυλή Τράπεζα του ΚΥΚΛΟΥ

"Ο πόλεμος του Ιράκ, απαρχή μιας νέας εποχής στη διεθνή πολιτική και το διεθνές δίκαιο"

Βρυξέλλες, Τετάρτη 21 Μαΐου 2003

Το βασικό ερώτημα που τίθεται είναι το πώς είναι δυνατόν να περάσουμε μετά τον πόλεμο του Ιράκ σε μια νέα εποχή όταν ο πόλεμος χιλιάδες χρόνια αποτελεί τον πατέρα της ιστορίας. Μόνο αν περάσουμε στην φάση της μετά ιστορίας, η ιστορία θα γράφεται από την ειρήνη. Μέχρι σήμερα όλη η ιστορία των κρατών είναι ιστορία της κυριαρχίας, του ενός πάνω στο άλλο. Εντυπωσίασε το γεγονός των μαζικών αντιπολεμικών διαδηλώσεων που πήραν οικουμενικό χαρακτήρα αλλά δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο ότι τον πόλεμο και πάλι δεν τον απέτρεψαν.

Έτσι, τίθεται το ενδιάμεσο ερώτημα γιατί ο πόλεμος που τον αποφασίζουν οι παλαιές γενεές και τον εκτελούν οι νέες, αποτελεί κυρίαρχο φαινόμενο των κοινωνιών παρά την αφροσύνη που εμπεριέχει σύμφωνα με τον αφορισμό του Ηρόδοτου. Ο Ηρόδοτος αφηγείται τις τελευταίες στιγμές του Κροίσου, που ύστερα από την ήττα του από τον Κύρο, βασιλιά των Περσών, είναι ξαπλωμένος πάνω σε μια τεράστια πυρά, που σε λίγο θα φουντώσει. Τις τελευταίες αυτές στιγμές, λοιπόν, ψελλίζει τα λόγια που του είχε πει ο Σόλωνας ("μηδένα προ του τέλους μακάριζε"). Ο Κύρος μαθαίνει τι λεει ο Κροίσος, φοβήθηκε και έδωσε διαταγή να κατεβάσουν τον Κροίσο από την πυρά. Στο διάλογο που ακολούθησε, σε φιλικό πλέον περιβάλλον, ο Κύρος διατύπωσε και την ακόλουθη σκέψη: "Να ποια λεω εγώ πως είναι η διαφορά ανάμεσα στον πόλεμο και την ειρήνη. Στην ειρήνη τα παιδιά θάβουν τους γονείς τους ενώ στον πόλεμο οι γονείς τα παιδιά τους. Για αυτό και δεν μπορώ να φανταστώ, προσθέτει, να υπάρχει στον κόσμο άνθρωπος τόσο άμυαλος που να θέλει τον πόλεμο αντί για την ειρήνη". Παρά τον αφορισμό αυτό, η αφροσύνη των μεγάλων και η αφροσύνη των μικρών συνεχίστηκε μετά από λίγο με τον καταστροφικό πελοποννησιακό πόλεμο και βέβαια δια μέσου των αιώνων μέχρι σήμερα.

Απάντηση στο ερώτημα αυτό δίνει ο Θουκυδίδης, που κατά τον Στάνλεϊ Χόφμαν, καθηγητή στο Χάρβαρντ, θεωρείται ο αδίστακτος καταγραφέας της ανθρώπινης τρέλας. Ο Θουκυδίδης στο τρίτο βιβλίο των ιστοριών του, που ονομάζεται η παθολογία του πολέμου, αφού περιγράφει την ανατροπή όλων των αξιών που επιφέρει ο πόλεμος, δεν μπόρεσε να βρει άλλη απάντηση παρά το πως οι πόλεμοι και οι αγριότητές τους δεν θα λείψουν ποτέ όσο η ανθρώπινη φύση μένοντας πάντα ίδια θα μας παρασέρνει σε πράξεις βίας. Γιγνόμενα μεν και αεί εσόμενα έως αν η αυτή φύσις ανθρώπων η .

Ούτε οι στοχαστές ούτε οι φιλόσοφοι, ούτε οι σοσιαλιστικές θεωρίες, ούτε και οι θρησκείες της αγάπης μπόρεσαν να αλλάξουν τη φύση του ανθρώπου. Στην χριστιανική θρησκεία μόνο η κίνηση των Κουάκερς θεωρούσε την ειρήνη ως απόλυτο αγαθό. Ο Μέγας Κωνσταντίνος κατά την αφήγηση του επισκόπου Ευσέβιου θεωρούσε ότι λειτουργούσε ως θεϊκό όργανο, μία αντίληψη πάνω στην οποία στηρίχθηκε η εξωτερική πολιτική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. "Με την πεποίθηση ότι αυτή είναι η αρίστη υπηρεσία που δόθηκε σε εμένα προχωρώ προς τις χώρες της Ανατολής οι οποίες πλήττονται από μεγάλες συμφορές και ζητούν την μέριμνά μου". Η σύγχρονη επίκληση του Μπους για τον άξονα του καλού κατά του κακού δεν διαφέρει και πολύ από τις παραπάνω σκέψεις. Παρόλα αυτά, ο Θουκυδίδης δεν εγκαταλείπει παντελώς την αισιοδοξία του και προτρέπει να μην ξεχνούμε τους πολέμους για να τους αντιμετωπίζουμε τουλάχιστον σοφότεροι την επόμενη φορά.

Είναι σαφές ότι ο πόλεμος, όπως επισημαίνει και πάλι ο Θουκυδίδης γίνεται δάσκαλος της βίας, ο "της βίας δάσκαλος", και για αυτό η ειρήνη δεν μπορεί να κερδηθεί στο επίπεδο των κρατών όσο τα άτομα στο επίπεδο της κοινωνίας, στον ιδιωτικό βίο δεν προτάσσουν το δίκαιο στη θέση της επιβολής της δύναμης.

Η επέμβαση, λοιπόν, των ΗΠΑ δεν είναι τίποτε άλλο παρά επαναβεβαίωση για πολλοστή φορά της σοφιστικής αντίληψης περί δικαίου, της ταύτισης του δικαίου δηλαδή με το συμφέρον. "Φημί γαρ εγώ ειμί το δίκαιον ουκ άλλο τι ή το του κρείττονος συμφέρον". Και όπως το εφήρμοσε η αθηναϊκή ηγεμονία στην πράξη το εφήρμοσαν και όλες οι μετέπειτα ηγεμονίες και αυτοκρατορίες και το επιβεβαίωσαν πρόσφατα οι ΗΠΑ. Ο αντιαμερικανισμός είναι συγκυριακό γεγονός. Το δομικό στοιχείο είναι οι στέρεες αυτές αντιλήψεις για τις σχέσεις δικαίου και δύναμης.

Όπως είπαμε και πιο πάνω η ειρήνη αποτελούσε πάντοτε μια παρένθεση στον πόλεμο. Τα δε σύγχρονα ειρηνιστικά κινήματα δοκίμασαν και αυτά σε όλο τον εικοστό αιώνα την αποτυχία τους. Ωστόσο, μετά από κάθε μεγάλη συμφορά δεν έπαψαν να ξαναεμφανίζονται με κάποια θετικότερα αποτελέσματα. Έτσι, η ελπίδα για την ειρήνη δεν έσβησε και σε κάθε νεότερη φάση κάτι θετικό προστίθεται. Η ΚτΕ υπήρξε ένα πρώτο βήμα για την εγκαθίδρυση διεθνούς νομιμότητας ως αντίβαρο στον πόλεμο. Κατεμποδίστηκε από την χιτλερική λαίλαπα με τον περίφημο αφορισμό του Υπουργού Εξωτερικών του Χίτλερ ότι το δίκαιο είναι μια κόλα χαρτί. Όμως, η πρωτοβουλία αυτή υπήρξε τελικά γόνιμη, διότι έθεσε τις πρώτες βάσεις για τη διαμόρφωση της διεθνούς νομιμότητας.

Μετά τον β' παγκόσμιο πόλεμο με τις ακόμη σκληρότερες εμπειρίες του, δημιουργήσαμε μια νέα διεθνή νομιμότητα μέσω του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Αυτή και πάλι δεν απέτρεψε τους πολέμους. Δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο ότι μετά τον Β' παγκόσμιο πόλεμο καταγράφονται πάνω από 100 συρράξεις, πολλές από τις οποίες πέρασαν απαρατήρητες από τη διεθνή κοινωνία, για να μην πω ότι στην κεντρική Αφρική χρόνια εξελισσόταν ένας μίνι παγκόσμιος πόλεμος όπου μετείχαν περί τις 10 χώρες κατά από τη γενική αδιαφορία της δυτικής κοινής γνώμης. Όμως παράλληλα απεσώβησε πολλές συρράξεις, διαχειρίστηκε πολλές φορές με επιτυχία την ειρήνη ή παρεμπόδισε την περαιτέρω επιδείνωση των συγκρούσεων.

Ακόμη, τα ειρηνιστικά κινήματα γνώρισαν μια επιτυχία στις πρώτες δεκαετίες μετά τον πόλεμο στους αγώνες κατά της αποικιοκρατίας με κορυφαία περίπτωση τον πόλεμο του Βιετνάμ. Όμως, η μονοπώληση τους κατά του δυτικού αφοπλισμού δεν επέτρεψαν στο να πάρουν πραγματικά οικουμενικό χαρακτήρα.
Οι μεγάλες συγκεντρώσεις που εκδηλώθηκαν πρόσφατα, με αφορμή τον πόλεμο του Ιράκ, πήραν τη γνωστή παγκόσμια διάσταση γιατί για πρώτη φορά οι δυτικές κοινωνίες αισθάνθηκαν την απειλή της μονομερούς ηγεμονίας των ΗΠΑ, την απαρχή της αυτοκρατορικής τους επιβολής. Η αφύπνιση για τη διαφύλαξη της διεθνούς νομιμότητας εκδηλώνει την αγωνιώδη προσπάθεια των πολιτών για την απόρριψη της σοφιστικής αντίληψης περί του δικαίου και της υπεροχής της δύναμης έναντι του δικαίου, που ευαγγελίζονται οι ιέρακες των Η.Π.Α. Πρόκειται για το πρώτο ειρηνιστικό κίνημα στη νέα φάση της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας και από αυτή την άποψη αποκτά πρόσθετο ενδιαφέρον γιατί περιέχει νέα στοιχεία.

Η νέα κατάσταση που δημιουργήθηκε μετά τον πόλεμο του Ιράκ εντοπίζεται κατά τη γνώμη μου σε πέντε καίρια σημεία: Στις νέες διατλαντικές σχέσεις ΕΕ και Αμερικής ως μέρος του προβλήματος της παγκόσμιας διακυβέρνησης, στη διαχείριση της ειρήνης στο Ιράκ, που συνδέεται με το πρόβλημα της εισαγωγής της δημοκρατίας, στις σχέσεις με τον υπόλοιπο αραβικό κόσμο και στο ειδικότερο πρόβλημα των σχέσεων Ισραήλ και Παλαιστίνης με τον περίφημο χάρτη πορείας.

Την αμερικανική πολιτική, την διαμόρφωσαν οι ιέρακες του νεοσυντηρητισμού με τη βοήθεια των φονταμενταλιστών του προντεσταντισμού των νοτίων πολιτειών. Μια νέα πολιτική σχολή διαμορφώθηκε με σαφείς ιδεολογικές προεκτάσεις που πρέπει σαφώς να αναλυθούν αν θέλουμε να κατανοήσουμε τα τεκταινόμενα και τα μελλούμενα. Η σχολή αυτή πεπεισμένη για την υπεροχή του αμερικανικού δημοκρατικού συστήματος θεωρεί αναγκαία την εξαγωγή του, έστω και με βίαιο τρόπο. Δεν πιστεύει στις διεθνείς οργανώσεις για τη διάδοση της δημοκρατίας. Ο άξονας του καλού είναι όσοι αποδέχονται τις ιδέες αυτές. Στην πρώτη γραμμή των κινδύνων είναι ο ισλαμισμός που ως νέος ολοκληρωτισμός απειλεί τις αμερικανικές αξίες. Η μεγαλύτερη απειλή στη συνέχεια προέρχεται από τα κράτη που δεν μοιράζονται τις ίδιες αξίες. Θεοποιεί τη δύναμη και φέρνει ως παράδειγμα την πτώση της δημοκρατίας τας ΒαΪμάρης. Το μοντέλο της δημοκρατίας που προβάλλει είναι la democracie militante.
Οι θέσεις αυτές που μεταφράζονται σε πολιτικές πράξεις από την κυβέρνηση Μπους, όπως καταγράφεται στη National Security Strategic, αποφασίστηκαν χωρίς διαβουλεύσεις με τα μέλη της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας. Όμως, άρχισαν να δημιουργούν και στις ΗΠΑ πολλές αντιδράσεις ακόμα και από συντηρητικούς όπως ο Κίσσινγκερ. Κατά τη γνώμη μου, ανεξάρτητα από την επικινδυνότητά τους ακόμα και για τα συμφέροντα των ΗΠΑ κινούνται σε λάθος βάση. Οι ΗΠΑ πέτυχαν να θέσουν σε αμφισβήτηση την αναμφισβήτητη ηγεμονία που είχαν δημιουργώντας ρήγματα στο αίσθημα ασφαλείας πολλών συμμάχων. Βέβαια, η διαίρεση της Ευρώπης σε γηραιά και σε νέα δηλώνει το ενδιαφέρον τους για αναζήτηση νέων συμμάχων. `Ομως η διαίρεση αυτή δεν φαίνεται να είχε μέλλον και πάντως οι νέες συμμαχίες δεν μπορούν να αποκαταστήσουν την ανάγκη συνοχής της δύσης.

Πράγματι, το κυριότερο μειονέκτημα της πολιτικής τους είναι ότι ενώ οι ΗΠΑ μας παρουσιάζονται ως ιεροφάντες της παγκοσμιοποίησης, που εξ'ορισμού επιβάλλει μια παγκόσμια διακυβέρνηση, δίνουν την εντύπωση ότι επιδιώκουν την αυτοκρατορική διαχείριση της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Αυτό όμως είναι τελείως διαφορετικό πράγμα και δεν έχει σχέση με τη λογική της διαμόρφωσης κοινών κανόνων είτε μέσω του ΠΟΕ, είτε του ΟΗΕ είτε μέσω άλλων διεθνών οργανισμών. Η παγκοσμιοποίηση δεν επιβάλει μόνο κοινούς κανόνες αλλά και την περαιτέρω εκδημοκρατικοποίηση ορισμένων διεθνών οργανισμών. Είναι, λοιπόν, σαφές ότι σε σχέση με τον κυριότερό τους εταίρο την Ευρώπη, όπως επισήμανε και ο κατά τα άλλα συντηρητικός Κίσσινγκερ, δεν έχουν άλλη επιλογή από το να αποδεχθούν την πολιτική ενός δικαιοκρατικού πολυκεντρικού συστήματος, όπου κυρίαρχο λόγο θα έχει η διπλωματία, η οικονομία και το εμπόριο. Έτσι λοιπόν, ούτε μπορούν να συνεχιστούν ως έχουν οι διατλαντικές σχέσεις, που σχεδιάστηκαν στη βάση αντιμετώπισης του ψυχρού πολέμου, ούτε μπορούν οι Ευρωπαίοι να αφήσουν τις ΗΠΑ, αν δεν θέλουν να εξαφανιστούν σαν πολιτική οντότητα, να επιβάλλουν την πολιτική της μονομερούς ηγεμονίας. Τη μεγάλη ευκαιρία στο σημείο αυτό αποτελεί το υπο διαμόρφωση σύνταγμα της Ευρώπης που, καθώς φαίνεται, κατω από την επιρροή και των πρόσφατων γεγονότων, θα μας επιτρέψει να περάσουμε από την Ευρώπη της αγοράς στην πολιτική Ευρώπη. Μόνο έτσι θα αποκτήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση το δικό της πολιτικό βάρος και την ανάλογη δύναμη, όχι για μια ακόμη φορά να επιβάλλει το δίκαιο του δυνατού, αλλά για να επιβάλλει τη δύναμη του δικαίου.

Σε σχέση με τον ΟΗΕ, που αποτελεί ένα κεκτημένο για τη διεθνή νομιμότητα εκφράστηκαν πολλές ανησυχίες για την επιβίωσή του. Πρώτα πρώτα οφείλω να επισημάνω ότι ο ΟΗΕ δεν βγήκε ζημιωμένος από την πρόσφατη σύγκρουση, όπως πολλοί διατείνονται, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν αφέθηκε να συρθεί στις μονομερείς επιλογές των ΗΠΑ που θα ανέτρεπαν την ίδια την λογική της υπόστασης του. Διαφύλαξε λοιπόν το κύρος του.
Η παράκαμψη του από τις ΗΠΑ αποτελεί βέβαια δυσάρεστο γεγονός. Όμως, αυτό εισπράττεται περισσότερο ως αποτυχία της πολιτικής των ΗΠΑ παρά ως αποτυχία του ΟΗΕ. Ο αμερικανός συγγραφέας Joseph Nye απαντώντας στον αφορισμό του Perl "δόξα τω Θεώ για το θάνατο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών" του επισημαίνει ότι "εμείς οι Αμερικανοί χάσαμε από τον τρόπο που μπήκαμε στον πόλεμο". Στον επικίνδυνο κόσμο που ζούμε μετά την 11η Σεπτεμβρίου πρέπει να μάθουμε με ποιόν τρόπο μπορούμε καλύτερα να χρησιμοποιούμε τον ΟΗΕ και όχι να τον χάσουμε. Οι προσπάθειες που γίνονται σήμερα από τη διεθνή διπλωματία να διαδραματίσουν τα Ηνωμένα Έθνη ένα ηγετικό ρόλο στη πολιτική και οικονομική ανασύνταξη του Ιράκ δείχνουν ότι η επιστροφή στη διεθνή νομιμότητα εξακολουθεί να αποτελεί προτεραιότητα στην εξωτερική διπλωματία όλων σχεδόν των κρατών της διεθνούς κοινότητας, περιλαμβανομένης και της Μ. Βρετανίας. Ο ΟΗΕ δεν μπορεί να έχει την τύχη της ΚτΕ και αργά ή γρήγορα οι ΗΠΑ θα πρέπει να συμβιβαστούν με την ιδέα αυτή.
Όσον αφορά την ανασύνταξη του Ιράκ κατά το πολιτικό σκέλος, αυτή περιλαμβάνει σύμφωνα με την επίσημη γραμμή της αμερικανικής διπλωματίας τον εκδημοκρατισμό. Προσδοκάται ότι μπορεί να εισαχθεί η δημοκρατία κατά το πρότυπο της εισαγωγής της στην Ιαπωνία. Όμως οι συνθήκες είναι τελείως διαφορετικές σήμερα. Σε κάθε περίπτωση, δημοκρατία δυτικού τύπου δεν φαίνεται δυνατή διότι στη χώρα αυτή, όπως και σε άλλες ισλαμικές χώρες, το άτομο πάνω στο οποίο στηρίζεται η δαμοκρατική αρχή δεν έχει κυρίαρχο ρόλο. Στις δομές της κοινωνίας αυτής τον κυρίαρχο ρόλο παίζουν οι φυλές, τα γένη, οι θρησκευτικές κοινότητες όπου ο φύλαρχος, ο Αγιατολάχ ή άλλος αρχηγός ομάδος σκέφτεται και αποφασίζει εξ' ονόματος των άλλων. Στο καθαρά οικονομικό πεδίο πέρα από την ανθρωπιστική βοήθεια που η ΕΕ και τα άλλα κράτη καλούνται να δώσουν, το πεδίο αντιπαράθεσης θα είναι η διευθέτηση του εξωτερικού χρέους του Ιράκ.

Όμως, οποιαδήποτε επιτυχία του ειρηνευτικού εγχειρήματος του Ιράκ και οποιαδήποτε πολιτική εκδημοκρατισμού προϋποθέτουν ότι αντίστοιχη πολιτική θα ακολουθηθεί και για τις άλλες αραβικές χώρες. Το ανοικτό ερώτημα λοιπόν που τίθεται είναι αν θα εφαρμοστούν και εδώ η ολοκληρωτική ιδέα της επιβολής ή θα προωθηθεί η οδός της διπλωματίας, του εμπορίου, της κατανόησης των πολιτισμικών αξιών της περιοχής.
Το σημείο αυτό αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, το πλέον κομβικό σημείο σε όλη μετά το Ιράκ εποχή. Πράγματι, η τρομοκρατία που υποθάλπει ο ισλαμικός φονταμενταλισμός αποτελεί για τη δύση και την πορεία της παγκοσμιοποίησης θανάσιμο κίνδυνο. Οι ανοικτές αγορές, οι κινήσεις κεφαλαίων, προσώπων, υπηρεσιών θέλουν ένα ασφαλές περιβάλλον. Αυτό το σύστημα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας ειναι ασύμβατο με στρατιωτικούς ή αστυνομικούς περιορισμούς. Αργά ή γρήγορα οι χώρες της δύσης ή θα κληθούν να ευθυγραμμιστούν με τον "άξονα του καλού" για την στρατιωτική καταστολή της τρομοκρατίας σ'όλο το μήκος και πλάτος του πλανήτη ή θα αποδεχθούν τις ειρηνευτικές επιλογές και θα επιδιώξουν να καταπολεμήσουν τις γενεσιουργές αιτίες που ταπείνωσαν τον αραβικό κόσμο και όχι τα συμπτώματα με στόχο να τον βοηθήσουν σταδιακά να εισέλθει στη νεωτερική οικονομία.