Ομιλία του καθηγητή Ι.Δ. Κουκιάδη, αντιπροέδρου της Επιτροπής Νομικών Θεμάτων και Εσωτερικής Αγοράς του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην ημερίδα που οργανώνει στην Καλαμαριά η Νεολαία ΠΑ.ΣΟ.Κ. με θέμα :
"Η Ευρωπαϊκή Ένωση ως αντίπαλος πόλος των ΗΠΑ".

Θεσσαλονίκη, 19.06.2003

1. Οι μεγάλες συγκεντρώσεις που εκδηλώθηκαν πρόσφατα, με αφορμή τον πόλεμο του Ιράκ, πήραν τη γνωστή παγκόσμια διάσταση γιατί για πρώτη φορά οι δυτικές κοινωνίες αισθάνθηκαν την απειλή της μονομερούς ηγεμονίας των ΗΠΑ, την απαρχή της αυτοκρατορικής τους επιβολής. Η αφύπνιση για τη διαφύλαξη της διεθνούς νομιμότητας εκδηλώνει την αγωνιώδη προσπάθεια των πολιτών για την απόρριψη της σοφιστικής αντίληψης περί του δικαίου και της υπεροχής της δύναμης έναντι του δικαίου, που ευαγγελίζονται οι ιέρακες των Η.Π.Α. Πρόκειται για το πρώτο ειρηνιστικό κίνημα στη νέα φάση της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας και από αυτή την άποψη αποκτά πρόσθετο ενδιαφέρον γιατί περιέχει νέα στοιχεία.

Η νέα κατάσταση που δημιουργήθηκε μετά τον πόλεμο του Ιράκ εντοπίζεται κατά τη γνώμη μου σε πέντε καίρια σημεία: Στις νέες διατλαντικές σχέσεις ΕΕ και Αμερικής ως μέρος του προβλήματος της παγκόσμιας διακυβέρνησης, στη διαχείριση της ειρήνης στο Ιράκ, που συνδέεται με το πρόβλημα της εισαγωγής της δημοκρατίας, στις σχέσεις με τον υπόλοιπο αραβικό κόσμο και στο ειδικότερο πρόβλημα των σχέσεων Ισραήλ και Παλαιστίνης με τον περίφημο χάρτη πορείας.

Την αμερικανική πολιτική, την διαμόρφωσαν οι ιέρακες του νεοσυντηρητισμού με τη βοήθεια των φονταμενταλιστών του προτεσταντισμού των νοτίων πολιτειών. Μια νέα πολιτική σχολή διαμορφώθηκε με σαφείς ιδεολογικές προεκτάσεις που πρέπει σαφώς να αναλυθούν αν θέλουμε να κατανοήσουμε τα τεκταινόμενα και τα μελλούμενα. Η σχολή αυτή πεπεισμένη για την υπεροχή του αμερικανικού δημοκρατικού συστήματος θεωρεί αναγκαία την εξαγωγή του, έστω και με βίαιο τρόπο. Δεν πιστεύει στις διεθνείς οργανώσεις για τη διάδοση της δημοκρατίας. Ο άξονας του καλού είναι όσοι αποδέχονται τις ιδέες αυτές. Στην πρώτη γραμμή των κινδύνων είναι ο ισλαμισμός που ως νέος ολοκληρωτισμός απειλεί τις αμερικανικές αξίες. Η μεγαλύτερη απειλή στη συνέχεια προέρχεται από τα κράτη που δεν μοιράζονται τις ίδιες αξίες. Θεοποιεί τη δύναμη και φέρνει ως παράδειγμα την πτώση της δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Το μοντέλο της δημοκρατίας που προβάλλει είναι la democratie militante.

Οι θέσεις αυτές που μεταφράζονται σε πολιτικές πράξεις από την κυβέρνηση Μπους, όπως καταγράφεται στη National Security Strategic, αποφασίστηκαν χωρίς διαβουλεύσεις με τα μέλη της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας. Όμως, άρχισαν να δημιουργούν και στις ΗΠΑ πολλές αντιδράσεις ακόμα και από συντηρητικούς όπως ο Κίσινγκερ. Κατά τη γνώμη μου, ανεξάρτητα από την επικινδυνότητά τους ακόμα και για τα συμφέροντα των ΗΠΑ κινούνται σε λάθος βάση. Οι ΗΠΑ πέτυχαν να θέσουν σε αμφισβήτηση την αναμφισβήτητη ηγεμονία που είχαν δημιουργώντας ρήγματα στο αίσθημα ασφαλείας πολλών συμμάχων.

2. Το νέο μεγάλο δεδομένο μετά την κρίση στο Ιράκ είναι η διαφαινόμενη διάσπαση της συνοχής της Δύσης που ήταν το μεγάλο κεκτημένο μετά τον β' παγκόσμιο πόλεμο. Αυτή η διάσπαση αναλύεται σε διάσπαση των διατλαντικών σχέσεων και σε ενδεχόμενη διαίρεση της Ευρώπης που εκφράζεται με την περίφημη δήλωση του Ράμσφελντ για γηραιά και νέα Ευρώπη, για μετάθεση του κέντρου βαρύτητας προς της Ανατολική Ευρώπη και για υποβάθμιση του ρόλου Γαλλίας-Γερμανίας. Ουσιαστικά, η υποβόσκουσα σε πολλά θέματα διαφοροποίηση συμφερόντων Ευρώπης και Αμερικής πήρε τη μορφή αμοιβαίας αμφισβήτησης. Οι Αμερικανοί κατηγορούν τους Ευρωπαίους για αχαριστία υπενθυμίζοντας ότι αυτοί ήταν που έφεραν το βάρος της πτώσης των ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη και χάρις σε αυτούς θεμελιώθηκαν οι ευρωπαϊκές δημοκρατίες. Οι Ευρωπαίοι προσάπτουν στους Αμερικανούς μία διπροσωπία.

Με αυτά τα δεδομένα η πολιτική συζήτηση στις δύο πλευρές του Ατλαντικού μπήκε σε νέα τροχιά. Στις Ηνωμένες Πολιτείες συστήθηκε ήδη μια ομάδα εργασίας, ένα Think Tank με προσωπικότητες του αμερικανικού κατεστημένου για να διαμορφώσει τους όρους της νέας αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Όλα τίθενται υπό αναθεώρηση. Τα ερωτήματα που καλείται να απαντήσει αυτή η Επιτροπή αγγίζουν τα θεμέλια της μέχρι σήμερα διατλαντικής συνεργασίας. τα παραθέτω με τη σειρά όπως αυτά ανακοινώθηκαν από τους Αμερικανούς: Τα Ηνωμένα Έθνη ως έχουν πρέπει να καταργηθούν; Το ΝΑΤΟ έχει νόημα να εξακολουθεί να λειτουργεί; Η Μ. Ανατολή πρέπει να γίνει προτεκτοράτο των ΗΠΑ; Η θεώρηση μιας κοινής ιστορίας ανάμεσα σε ΗΠΑ και Ευρώπη είναι ξεπερασμένη και πρέπει να αναθεωρηθεί; Η Ευρώπη μετασχηματίζεται σε ένα είδος συνείδησης, ένα παράδειγμα δημοκρατίας που πρέπει να διαδοθεί σε όλο τον κόσμο ή έχει καταστεί αδύνατη και τυφλή όπως ένας παλιός μονάρχης που αρνείται να δει ότι ο κόσμος έχει αλλάξει; Το Συμβούλιο των εξωτερικών Υποθέσεων των ΗΠΑ που θέτει αυτά τα ερωτήματα προκειμένου να διαμορφωθεί μια νέα πολιτική των ΗΠΑ απέναντι στην Ευρώπη, ουσιαστικά επιβεβαιώνει ότι η μέχρι σήμερα πολιτική των ΗΠΑ απέναντι στην Ευρώπη ανήκει στην ιστορία.

Έτσι, για το συγκεκριμένο θέμα των σχέσεων ΗΠΑ - ΕΕ βάζουν προς συζήτηση τα ακόλουθα θάματα: Ποια είναι η έκταση του διατλαντικού βαράθρου και πως φτάσαμε μέχρι εκεί; Από την άποψη των αμερικανικών συμφερόντων πού συμπλέουν οι σχέσεις με την Ευρώπη; Ποιες είναι οι νέες βάσεις της διατλαντικής συνεργασίας; όλες αυτές οι ερωτήσεις καταλήγουν σε μια τελική ερώτηση. Εάν η Ευρώπη δεν είναι έτοιμη να μοιραστεί με τις ΗΠΑ τα συμφέροντα τους, όλες οι σχέσεις Ευρώπης - ΗΠΑ πρέπει να επανεξετασθούν.

Από την πλευρά της Ευρώπης, πολλοί ιθύνοντες πολιτικοί όπως και η πλειοψηφία των πολιτικών σχηματισμών, χωρίς να αμφισβητούν την ανάγκη αναθεώρησης των σχέσεων, θεωρούν ότι η εταιρική διατλαντική σχέση αποτελεί απαραίτητα παράγοντα για τη σταθερότητα της Ευρώπης. Κατά δεύτερο λόγο, παρατηρούν ότι η στρατιωτική χρησιμότητα του ΝΑΤΟ υπέστη στρέβλωση από τους στρατηγούς των ΗΠΑ, ενώ για την τρομοκρατία δεν προσφέρεται, γιατί του λείπουν αστυνομικές δομές και δικαιϊκό σύστημα.. Ταυτόχρονα όμως διαβλέπουν ως ιδεώδη λύση να καταστούν προνομιακός εταίρος των ΗΠΑ κατά της διεθνούς τρομοκρατίας, θέτοντας στη διάθεση της όχι στρατιωτικά μέσα αλλά την πολιτική Άμυνας και Ασφάλειας που επεξεργάζεται. Ακόμη, γίνεται συνειδητό ότι η θέληση των ευρωπαίων, όπως εκφράζεται από τη Συντακτική Συνέλευση για τη δημιουργία μιας νέας πολιτικής οντότητας, οδηγεί αναπόφευκτα σε επαναπροσδιορισμό του διεθνούς ρόλου της ΕΕ με στόχο την ανάπτυξη παγκόσμιου ρόλου της. Επιζητείται, λοιπόν, μια αναδιανομή της παγκόσμιας εξουσίας αλλά σε μια βάση συμπληρωματικότητας. Αυτή είναι η μία πλευρά των σχέσεων.

Η άλλη πλευρά αφορά τις διαφορές ανάμεσα στην αμερικανική και την ευρωπαϊκή προσέγγιση. Πράγματι, για πρώτη φορά βγήκαν στην επιφάνεια με ιδιαίτερη σαφήνεια οι σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις δύο πλευρές τόσο σε επιμέρους θέματα όσο και στη γενική σύλληψη για την παγκόσμια διακυβέρνηση.

Τα επιμέρους θέματα που εντάσσονται σε μία προσεχή ατζέντα διαπραγμάτευσης αφορούν διάφορους τομείς, την οικονομία, το περιβάλλον, τη χρήση της νέας τεχνολογίας, την αντιμετώπιση των λεγόμενων νέων απειλών, όπως είναι μορφές τρομοκρατίας, διάδοση μέσων μαζικής καταστροφής. Σε πολλά από αυτά τα θέματα δεν υπάρχει ταύτιση απόψεων για την αντιμετώπισή τους. Οι παράλληλοι δρόμοι που ακολουθούσαν στο παρελθόν δεν είναι σήμερα δυνατοί.

Για τα μεταλλαγμένα προϊόντα η Ευρώπη εξακολουθεί να εκφράζει δυσπιστία για τη συμβατότητά τους με την υγεία του ανθρώπου και αρνείται την ανεξέλεγκτη εισαγωγή τους, μία κατάσταση που εξεγείρει τους αμερικανούς. Για τις αερομεταφορές, διαμαρτύρεται η Ευρώπη γιατί ενώ υποτίθεται ότι έπρεπε να είναι κοινή η πολιτική για την απελευθέρωσή τους, οι ΗΠΑ χρηματοδοτούν τις αεροπορικές εταιρείες. Εντάσεις και πιέσεις υπήρχαν και για το δορυφορικό σύστημα πλοήγησης όπου η Ευρώπη με το Γαλιλαίο θέλει να αναπτύξει το δικό της αυτόνομο σύστημα που θα της επιτρέψει εκτός από το να αποκτήσει μια σχέση ανταγωνιστική σε όλο το σύγχρονο σύστημα ηλεκτρονικής πληροφόρησης, θα τη διασφαλίσει από τους κινδύνους που εγκυμονεί το αμερικανικό σύστημα echelon. Διαφορές υπάρχουν ακόμη και στην πολιτική αντιμετώπιση της φτώχειας. Η Ευρώπη δαπανά πολλαπλάσια ποσά για βοήθεια, ενώ οι ΗΠΑ προτιμούν να διοχετεύουν τις χρηματοδοτήσεις σε στρατιωτικές δαπάνες. Υπάρχουν ακόμα διαφορές για τον τρόπο αντιμετώπισης της τρομοκρατίας, για τα θέματα που συνδέονται με το Ιράκ και τη Μέση Ανατολή.

4. Με τα τελευταία αυτά θέματα περνούμε στο πεδίο της γενικότερης πολιτικής που αφορά την παγκόσμια διακυβέρνηση.

Η ευρωπαϊκή προσέγγιση στηρίζεται στην αντίληψη για μια περισσότερο πολυπολική διαχείριση του διεθνούς συστήματος που θα στηρίζεται περισσότερο σε μια διαδικασία διαπραγμάτευσης, επιρροής και συμβιβασμών, σε μια πολιτική που αντιμετωπίζει τις ρίζες της διεθνούς αναρχίας, που δίνει προτεραιότητα σε πολιτική απάντηση, μέθοδοι που είναι πιο προσιτές στην ευρωπαϊκή παράδοση. Αντίθετα, η αμερικανική πολιτική θεωρεί το τρομοκρατικό φαινόμενο ως τεχνικής φύσης που αντιμετωπίζεται πρωτίστως με στρατιωτικά μέσα, κυρώσεις, επεμβάσεις μιμούμενη έτσι, όπως λέει ένας αρθρογράφος, τον Ράμπο. Το αποτέλεσμα είναι ότι υποβαθμίζει το σύστημα διεθνούς νομιμότητας, επιδιώκει να ξεπεράσει τους διεθνείς οργανισμούς προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα θέματα διασποράς μαζικών όπλων και θεωρεί το πολυπολικό σύστημα αποφάσεων που επιζητεί η Ευρώπη ως έκφραση αδυναμίας της.

Με άλλα λόγια, οι ΗΠΑ επιζητούν γρήγορες και καίριες επεμβάσεις. Οι ευρωπαίοι εισάγουν στην ανάλυση των νέων απειλών χαρακτηριστικά που τους είναι πιο οικεία, όπως είναι η ευαισθητοποίηση για τις κοινωνικές και οικονομικές διαστάσεις της ασφάλειας και μια φοβία απέναντι στον κίνδυνο επέκτασης του αντιδυτικού πνεύματος. Αυτή η προσέγγιση τους ωθεί να σχετικοποιούν τις απειλές και να προσβλέπουν στις δυναμικές λύσεις μόνο ως έσχατη επιλογή. Στην αντίληψη των Ευρωπαίων μια τέτοια προσέγγιση δε θεωρείται ένδειξη αδυναμίας και γι'αυτό, προσπαθούν να πείσουν τους Αμερικανούς να αποδεχτούν το δικό τους ρόλο ως συμπληρωματικό του ρόλου των ΗΠΑ.

Αυτή την αρχή της συμπληρωματικότητας την βάζουν ως βάση της νέας πολιτικής τους και ως απάντηση στο μονομερές και μονοδιάστατο της νέας αμερικανικής πολιτικής. Πράγματι, όλες αυτές οι διαφορές για πολλούς στην Ευρώπη και για μια μερίδα που φαίνεται, όμως, να είναι μια μειοψηφία στην Αμερική, οι διαφορές δεν είναι ικανές για να διασπάσουν πλήρως τη συνοχή των διατλαντικών σχέσεων γιατί υπερισχύει το κοινό σημείο ΗΠΑ και Ευρώπης, που είναι ότι και οι δύο αυτές περιοχές εξακολουθούν να είναι θεματοφύλακες της δημοκρατίας και της ελευθερίας. Συνεπώς, μόνο ενωμένοι μπορούν να μοιραστούν τις αξίες αυτές με τον υπόλοιπο κόσμο και να συμβάλλουν στη σταθερότητά του.

Το θέμα λοιπόν δεν είναι οι επιμέρους διαφορές, παρόλο ότι αναδεικνύονται σε όλο και μεγαλύτερη έκταση, αλλά αν αυτές οι διαφορές θα θέσουν υπό αμφισβήτηση το σκληρό πυρήνα κοινών αξιών και συμφερόντων που συνέβαλαν στην οικοδόμηση του δυτικού κόσμου. Αυτοί που σκέπτονται στην Αμερική, ότι οι σημερινές διατλαντικές σχέσεις ανήκουν στο παρελθόν και ότι οι διαρκείς συμμαχίες πρέπει να παραχωρήσουν τη θέση τους σε ευκαιριακές συμπράξεις, φαίνεται υπό τη διοίκηση Μπους να κερδίζουν έδαφος. Κάτι τέτοιο διευκολύνει τη νέα στρατηγική τους για μονομερείς αποφάσεις και για τη διασφάλιση ενός αποκλειστικού ηγεμονικού ρόλου στις ΗΠΑ. Σημειώνω εδώ για την πληρότητα της πληροφορίας, ότι οι αποφάσεις των ΗΠΑ για επέμβαση στο Ιράκ ελήφθησαν χωρίς ιδιαίτερη συνεννόηση με τους συμμάχους είτε μέσα είτε έξω από τα όργανα του ΝΑΤΟ. Απλώς ζήτησαν από τους ευρωπαίους να τους ακολουθήσουν στις επιλογές τους και οι Ευρωπαίοι για πρώτη φορά τόλμησαν να πουν ένα όχι.

Έτσι, τα κρίσιμα πολιτικά ερωτήματα που θα αντιμετωπίσουμε στο μέλλον μπορούν να εστιαστούν στα ερωτήματα: α. διαφωνίες βραχυχρόνιες ή αξεπέραστες; β. διαφωνίες σε επιμέρους θεματικές ή στη συνολική σύλληψη της νέας παγκόσμιας πραγματικότητας; γ. κοινή Δύση ή Δύση διασπασμένη; Αυτή η τελευταία ερώτηση έχει και μια υποερώτηση πιο κρίσιμη για εμάς: διάσπαση της διατλαντικής διάστασης της Δύσης μόνο ή και της εσωτερικής ενότητας της ΕΕ που σήμερα καλύπτει όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο;

5. Η Συντακτική Συνέλευση, που κατέληξε με επιτυχία σε ένα σχέδιο Συντάγματος, το οποίο μας επιτρέπει να περάσουμε από μια Ευρώπη της αγοράς σε μια πολιτική Ευρώπη, δίνει τη μεγάλη ευκαιρία για να διασώσουμε την εσωτερική ενότητα της Ευρώπης, να αποτρέψουμε να στηριχθεί η Αμερική στη διαίρεση παλαιάς και νέας Ευρώπης και να αποκτήσουμε το πολιτικό βάρος για μια διαπραγμάτευση κατά το δυνατόν με ίσους όρους με τις ΗΠΑ.

Προϋπόθεση για μια τέτοια ευτυχή κατάληξη είναι η προώθηση από την ΕΕ μηχανισμών κοινής εξωτερικής πολιτικής και η ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Άμυνας και Ασφάλειας. Η πρόβλεψη ενός Υπουργού Εξωτερικών της ΕΕ και η ενίσχυση του κοινοτικού μοντέλου, κυρίως με την επέκταση του κανόνα της ειδικής πλειοψηφίας σε μέρος τουλάχιστο των θεμάτων της εξωτερικής πολιτικής, αποτελούν μια θετική εξέλιξη. Θεωρείται βέβαιο ότι η ενίσχυση της ΕΠΑΑ θα μπορέσει να ασκήσει σημαντική επιρροή στο πολιτικό πρόγραμμα της Ουάσιγκτον και να αποτελέσει ένα ισορροπημένο σύστοιχο στο ΝΑΤΟ, το οποίο περνάει κρίση ταυτότητας. Το ΝΑΤΟ ως γνωστόν επινοήθηκε ως η στρατιωτική απάντηση απέναντι στην σοβιετική απειλή. Η σοβιετική απειλή δεν υπάρχει πια ενώ η Ρωσία συνδέεται με εταιρική σχέση με την ΕΕ. Το ποιος είναι τώρα ο ρόλος του δεν είναι πλέον ξεκάθαρο. Εάν, όπως λένε ορισμένοι, μπορεί να λειτουργήσει ως μηχανισμός διαχείρισης των κρίσεων, τότε αυτό επιβάλλει τη συνεργασία με άλλους διεθνείς οργανισμούς, οπότε η μονομερής πολιτική των ΗΠΑ καθίσταται μετέωρη.

Η ενίσχυση της ΕΠΑΑ σε κάθε περίπτωση θα καλύψει τις αδυναμίες του ΝΑΤΟ, θα αποτρέψει από το να καταστεί το ΝΑΤΟ αποκλειστικό εργαλείο της αμερικανικής πολιτικής θα επιφέρει μια σχετική ισορροπία εξουσίας και ένα σημαντικό μέρος των νέων αυξημένων ευρωπαϊκών στρατιωτικών εξοπλισμών θα απορροφάται από την ευρωπαϊκή άμυνα και δεν θα κατευθύνεται στους μηχανισμούς του ΝΑΤΟ. Μόνο με αυτό τον τρόπο θα μπορέσει η Ευρώπη να δώσει πειστική απάντηση στην αυτοκρατορική διαχείριση της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας που επιδιώκουν οι νεοσυντηρητικοί στην Ουάσιγκτον. Και επειδή τα θέματα εξωτερικής πολιτικής συνδέονται άμεσα με την εσωτερική πολιτική, μόνο με την ενίσχυση της πολιτικής οντότητας της Ευρώπης θα μπορέσει αυτή να αντιμετωπίσει τις πιέσεις που αισθάνεται από το αμερικανικό κατεστημένο για το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο και να προωθήσει σε παγκόσμια κλίμακα την πολιτική της βιώσιμης ανάπτυξης με τις περιβαλλοντικές ευαισθησίες.

Συμπέρασμα:
Αρχίζει μια νέα εποχή στις διατλαντικές σχέσεις δύσκολων διαπραγματεύσεων που από τα πράγματα βάζει υπό αναθεώρηση όλο το σημερινό σύστημα, όπως αυτό διαμορφώθηκε μετά τον πόλεμο. Στις διαπραγματεύσεις αυτές η άρχουσα γνώμη στην Ευρώπη δεν είναι η διάσπαση των σχέσεων, αλλά η ανεύρεση νέας ισορροπίας με βάση τη συμπληρωματικότητα των ρόλων και όχι την ηγεμονία του ενός, τις διαρκείς σχέσεις και όχι ευκαιριακές συμμαχίες, την ενίσχυση του ρόλου των διεθνών οργανισμών, όπως ο ΟΗΕ και ο ΠΟΕ, και όπως αναφέρεται στο έγγραφο που θα κατατεθεί αύριο στη Σύνοδο κορυφής, ενίσχυση της διεθνούς τάξης με βάση την πολυμέρεια. Αυτό προϋποθέτει από την πλευρά μεν της Ευρώπης μια Ευρώπη πιο δραστήρια, διατεθειμένη να διαθέσει αυξημένους πόρους για την κοινή άμυνα και αποφυγή του κινδύνου διαίρεσής της. Από την πλευρά των ΗΠΑ, να πιστέψουν στο αδιέξοδο της πολιτικής των νεοσυντηρητικών, να πάψουν να ερωτοτροπούν με το σύνδρομο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και να κατανοήσουν ότι η σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη οικονομία, της οποίας άλλωστε είναι ιεροφάντες, δεν μπορεί να λειτουργήσει με την ηγεμονία του ενός.