Ομιλία του καθηγητή Ιωάννη Δ. Κουκιάδη, ευρωβουλευτή, αντιπροέδρου της Επιτροπής νομικών θεμάτων και εσωτερικής αγοράς του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο συνέδριο της αντιπροσωπίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Ελλάδα με θέμα:

"Επενδυτικά κίνητρα για τις Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις στη Διευρυμένη Ευρώπη".

Τίτλος της ομιλίας:
"Διεύρυνση και ευρωπαϊκές αναπτυξιακές πολιτικές για τις ΜΜΕ".

Πόρτο Καρράς, 19.09.2003

1. Γνωρίζουμε όλοι ότι η ευρωπαϊκή ανταγωνιστικότητα αποτελεί το μεγάλο στοίχημα της ΕΕ. Αυτή στηρίζεται σε μια σειρά από επιμέρους πολιτικές, αλλά δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις μικρές επιχειρήσεις για τρεις λόγους. Ο ένας είναι γιατί αποτελούν βασική πηγή θέσεων απασχόλησης, ο δεύτερος γιατί θεωρούνται ως χώρος ανάπτυξης επιχειρηματικών ιδεών και ο τρίτος γιατί συνιστούν κινητήριο μοχλό της επιχειρηματικότητας.
Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια πληθώρα ανακοινώσεων και πρωτοβουλιών για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Περιορίζομαι να αναφέρω τον Χάρτη για τις ΜΜΕ, για την προώθηση του οποίου η χώρα μας έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο, την Έκθεση επί της εφαρμογής του Ευρωπαϊκού Χάρτη για τις μικρές επιχειρήσεις, πρόσθετη Έκθεση για τις μικρές επιχειρήσεις στις υποψήφιες χώρες, την Ανακοίνωση με θέμα: "Η δημιουργία μιας επιχειρηματικής Ευρώπης: Οι δραστηριότητες της ΕΕ για τις ΜΜΕ" και μία πρόσθετη Ανακοίνωση με θέμα: "Ο εκπρόσωπος για τις ΜΜΕ: μια δραστήρια διεπαφή μεταξύ της Κοινότητας και των ΜΜΕ", όλες με ημερομηνία 21.01.2003. Όλα αυτά βοήθησαν να τεθεί η βάση για την Πράσινη Βίβλο για την επιχειρηματικότητα, που εκδόθηκε την ίδια χρονική στιγμή και εξετάζει συνολικά την επιχειρηματικότητα στην ΕΕ. Το πλαίσιο, λοιπόν, είναι πολύπλοκο και σύνθετο. Θα πρέπει να προσθέσω ότι ο Χάρτης έγινε αποδεκτός από τις υποψήφιες χώρες, τα αποτελέσματα από τη μέχρι σήμερα εφαρμογή του αναφέρονται σε ειδική έκθεση τον Απρίλιο του 2002. Η ΕΕ καλεί τα παλιά κράτη μέλη να δώσουν το καλό παράδειγμα.
Είναι γνωστό ακόμη ότι η πλειονότητα των μέτρων ενίσχυσης των μικρών επιχειρήσεων ανήκουν στην εθνική αρμοδιότητα, ωστόσο, ο ρόλος της ΕΕ όχι μόνο δεν πρέπει να υποβαθμίζεται, αλλά αποδεικνύεται καταλυτικός. Από τον Χάρτη προτείνονται συγκεκριμένα μέτρα με πολλαπλούς επιμέρους στόχους. Τα κράτη μέλη καλούνται να τα εφαρμόσουν σταδιακά και προτείνεται ενόψει και του σύνθετου χαρακτήρα των μέτρων εν ανάγκει το κάθε κράτος μέλος να περιοριστεί σε ορισμένα στοχοθετημένα μέτρα, με συγκεκριμένους όμως δείκτες εκτίμησης. Έχει αναγνωριστεί ότι η βελτίωση των επιδόσεων των κρατών μελών στον τομέα αυτό είναι σημαντική μέσω της λεγόμενης ανοιχτής μεθόδου συντονισμού και των έμμεσων παροτρύνσεων που συνδέονται με αυτά.
Ακόμη, η Επιτροπή διαθέτει μια πανοπλία πολιτικών μέσων που απεικονίζονται στο πολυετές πρόγραμμα προς όφελος των επιχειρήσεων. Προβλέπεται να διατεθούν 16 δισεκατομμύρια € για την περίοδο 2000-2006, που προέρχονται από τα διαρθρωτικά ταμεία. Ενώ άλλα 2,2 δισεκατομμύρια € θα διατεθούν από το 6ο πρόγραμμα έρευνας προκειμένου να βοηθηθούν οι καινοτομίες. Το ερώτημα που πρέπει να απασχολήσει τη συζήτηση είναι πώς εισπράττουν οι ΜΜΕ τα οφέλη από αυτές τις πρωτοβουλίες και βέβαια πώς μετακυλίονται σε πράξεις στο δικό τους επιχειρείν.
2. Είναι αλήθεια ότι η βάση αυτής της πολιτικής που στηρίζεται στη φράση "σκέψου πρώτα σε μικρή κλίμακα" επέτρεψε σε ένα μεγάλο βαθμό τα οικονομικά, φορολογικά και διοικητικά μέτρα να μην έχουν μόνο ως πρότυπο το μεγάλο κεφάλαιο. Η υποχρέωση, όμως, που απορρέει από αυτήν τη βάση για τις κυβερνήσεις να ακούν κατά πρώτο λόγο τις μικρές επιχειρήσεις συναντά σε πολλές χώρες ακόμα πολλές δυσκολίες. Το πρόβλημα δεν είναι αν γίνονται διαβουλεύσεις, οι οποίες πολλές φορές αφθονούν, αλλά πώς θα υπάρξει μία διαρκής ροή ανάμεσα στα καθημερινά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ΜΜΕ και στην αντίδραση της δημόσιας διοίκησης. Και επειδή η δημόσια διοίκηση σε μεγάλο ποσοστό είναι βραχυκυκλωμένη σε έναν τύπο γραφειοκρατίας που βλέπει τους πολίτες ως υπηκόους και όχι ως χρήστες των υπηρεσιών που προσφέρει, η ανάπτυξη των νέων μορφών επικοινωνίας πρέπει να εκληφθεί και ως μέσο πίεσης για αναμόρφωση των αντιλήψεων αυτών της δημόσιας διοίκησης. Το πρόβλημα είναι αν υπάρχει κάποιος που να τους ακούει συστηματικά και σε ποιο βαθμό αυτό μεταφράζεται σε μέτρα. Δεν πρόκειται για προώθηση διεκδικήσεων, αλλά για συμμετοχή στη διαμόρφωση κοινών θέσεων δημόσιας διοίκησης και ΜΜΕ.
Μόνο ορισμένες χώρες, όπως η Δανία, η Σουηδία και το Ηνωμένο Βασίλειο, πέτυχαν εντυπωσιακά αποτελέσματα με τη δημιουργία διαφόρων τύπων διαύλων. Τα αποτελέσματα στις λοιπές χώρες από τη συμβολή των διαβουλεύσεων στη διαμόρφωση νέας πολιτικής και νέων πρακτικών δεν είναι ενθαρρυντικά. Οι υποψήφιες χώρες παρουσιάζουν ακόμη μεγαλύτερη στέρηση στη δημιουργία οργάνων συμμετοχής στη διαδικασία χάραξης πολιτικής.
Ιδιαίτερα χρήσιμος στο σημείο αυτό είναι σε επίπεδο ΕΕ ο σχετικά πρόσφατος θεσμός του εκπροσώπου της Επιτροπής για τις ΜΜΕ που διορίστηκε εντός της Γενικής Διεύθυνσης Επιχειρήσεων. Αυτός αφουγκράζεται τις ΜΜΕ και εντάσσει τα προβλήματά τους στις διάφορες κοινοτικές πολιτικές. Η αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρει δεν είναι ακόμη πλήρως γνωστές και δεν έγινε μέχρι σήμερα η καλύτερη δυνατή εκμετάλλευση.
Ένα άλλο μέτρο στο οποίο η ευρωπαϊκή πολιτική δίνει ιδιαίτερη σημασία είναι η ενίσχυση των ανταλλαγών ορθών πρακτικών, που σημαίνει πώς η μία χώρα θα μαθαίνει από την άλλη. Έχει παρατηρηθεί ότι τα κράτη που με τον ένα ή άλλο τρόπο πολλαπλασίασαν τις ανταλλαγές αυτές υπήρξαν και τα κράτη με τα πιο θεαματικά αποτελέσματα στην ανάπτυξη των ΜΜΕ. Όλο και περισσότερες ιδέες μεταφέρονται από το ένα κράτος στο άλλο. Κυρίως αυτό συμβαίνει μεταξύ των βορείων χωρών, γιατί έχουν αναπτυχθεί μεταξύ τους οργανωμένοι δεσμοί επικοινωνίας. Έτσι οι θεσμοί όπως ο ιστότοπος για απευθείας σύνδεση σε μητρώο, οι νέοι μηχανισμοί εγγύησης δανείων για τις ΜΜΕ, η πολιτική ομαδοποίησης επιχειρήσεων σε δέσμες έχουν αναπτυχθεί πρωτίστως στις χώρες του Βορρά. Κάποτε, τα επιμελητήρια μας ή άλλοι εκπρόσωποι των ΜΜΕ θα πρέπει να κάνουν απολογισμό για τη συμβολή τους στην ενημέρωση των μελών τους για τις πρακτικές που ακολουθούνται στις άλλες χώρες. Και βέβαια θα πρέπει να είναι σε θέση να παρέχουν πλήρεις πληροφορίες. Μόνο αν εξοικειωθούν με την παροχή νέου τύπου υπηρεσιών θα είναι σε θέση να ζητούν και τις νέου είδους ευθύνες από τις κυβερνήσεις.
Εδώ εντάσσεται και το πρόβλημα των χρονοβόρων διαδικασιών ίδρυσης επιχειρήσεων, το οποίο σε ορισμένα κράτη λύθηκε με θεαματικό τρόπο. Ο χρόνος ίδρυσης περιορίστηκε σε δύο εβδομάδες ενώ για τις μονοπρόσωπες εταιρίες αρκεί και μια ημέρα. Σε άλλα κράτη εξακολουθεί ακόμη να προσκρούει στις παραδοσιακές γραφειοκρατικές διαδικασίες. Η πρακτική της ενιαίας θυρίδας και η δυνατότητα ίδρυσης on line αποτελούν στο σημείο αυτό σημαντικές καινοτόμες πρακτικές.
Μέσα από την ανταλλαγή των ορθών πρακτικών και την έκταση των μελλοντικών συνεργασιών διαμορφώνονται οι σχέσεις με τις υποψήφιες χώρες. Δεδομένου ότι οι χώρες αυτές θα πρέπει να καλύψουν ακόμη μεγαλύτερη απόσταση για τον εκσυγχρονισμό των ΜΜΕ, εύλογα παρατηρείται από ορισμένες χώρες της ΕΕ το ενδιαφέρον τους να παίξουν το ρόλο του καθοδηγητή. Το πρόβλημα για τις δικές μας ΜΜΕ από πρόβλημα απλής ανάπτυξής τους καθίσταται και πρόβλημα μη απώλειας του όποιου προβαδίσματος έχουν. Παράλληλα, επιβάλλει στις δικές μας ΜΜΕ να δουν τον τρόπο ανάπτυξης των δικών τους συνεργασιών με τις ΜΜΕ των υποψήφιων χωρών.
3. Είναι γεγονός ότι η διεύρυνση θα βάλει όλους τους επιχειρηματίες μπροστά σε νέα ερωτήματα ή διλήμματα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην ανακοίνωση της "Βιομηχανική πολιτική σε μια διευρυμένη Ευρώπη" επισημαίνει ανάμεσα στα άλλα τα ακόλουθα: οι διαφορές μεταξύ της δομής της μεταποιητικής βιομηχανίας στα κράτη μέλη και εκείνης των υποψηφίων χωρών είναι σημαντικές. Αυτό οφείλεται τόσο στην κατώτερη εξειδίκευση της βιομηχανίας των υποψηφίων χωρών, όσο και στην επικέντρωσή τους σε τομείς χαμηλής τεχνολογίας, όπως η επισιτιστική, η κλωστοϋφαντουργική, η μεταλλουργική βιομηχανία και ο κλάδος μεταποίησης του ξύλου. Για χώρες σαν τη δική μας το ερώτημα που γεννάται είναι αν θα εξακολουθήσουμε στους κλάδους αυτούς τις επενδύσεις με την προοπτική ότι θα γίνουμε ανταγωνιστικότεροι ή αν από τα πράγματα θα πρέπει να δούμε και άλλες προτεραιότητες.
Ούτως ή άλλως, η διεύρυνση της ΕΕ παρουσιάζει το πλεονέκτημα μιας ανταγωνιστικής αναδιάρθρωσης. Κατά τη γνώμη μου, από τη στιγμή που οι υποψήφιες χώρες έχουν ειδικευτεί στις παραγωγές χαμηλού κόστους, η ανταγωνιστικότητα κόστους δεν αποτελεί οπωσδήποτε λύση. Μόνο η ανταγωνιστικότητα ποιότητας μπορεί να αποτελέσει αξιόπιστη απάντηση στο διευρυμένο ανταγωνισμό.
Οι ΜΜΕ θα πρέπει να αξιοποιήσουν τους δυνατούς συνδυασμούς τεχνολογιών της πληροφορίας και νέων διαχειριστικών και οργανωτικών τεχνικών, προκειμένου να καταλάβουν και να οικειοποιηθούν ένα μερίδιο του βιομηχανικού κλάδου. Για τους άλλους κλάδους πρέπει να ενσωματώσουν τις νέες βελτιωμένες υπηρεσίες που προσφέρει η σύγχρονη οικονομία και τις νέες οργανωτικές μεθόδους των επιχειρήσεων.
4. Θέματα άμεσου ενδιαφέροντος είναι και αυτά που αφορούν στη διδασκαλία της επιχειρηματικότητας και την ανάπτυξη επιχειρηματικής κουλτούρας, με την σύγχρονη του όρου αντίληψη, που αποτελεί έναν από τους πρωταρχικούς στόχους της αναπτυξιακής πολιτικής της ΕΕ. Όταν λέμε επιχειρηματικό πνεύμα εννοούμε τη δημιουργία ικανότητας του ατόμου, μεμονωμένα ή στο πλαίσιο ενός οργανισμού, να αναγνωρίζει μια ευκαιρία και να την εκμεταλλεύεται για να προάγει μια νέα αξία ή οικονομική επιτυχία. Εδώ η χώρα μας έχει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα, γιατί παρουσιάζει ισχυρότερη τάση για την επιχειρηματικότητα σε σύγκριση με τις άλλες χώρες της ΕΕ (68% στην Ελλάδα, με μέσο κοινοτικό όριο 45%). Αυτό που για το ελληνικό σύστημα παραγωγής ήταν μειονέκτημα στις προηγούμενες δεκαετίες, αποτελεί σήμερα ένα ισχυρό χαρτί για την αναπτυξιακή διαδικασία. Οι περισσότερες και καλύτερες επιχειρηματικές ιδέες προέρχονται από τις ΜΜΕ, ενώ η ευελιξία που κατέχουν αποτελεί ασυναγώνιστο στοιχείο παραγωγικότητας.
Το θέμα βέβαια είναι πώς οι νέοι επιχειρηματίες, κυρίως οι νεοεισερχόμενοι στην αγορά θα έχουν εύκολη πρόσβαση σε κατάλληλες ευκαιρίες μάθησης για τη δημιουργία και ανάπτυξη επιχειρήσεων. Η ενθάρρυνση της κουλτούρας ότι η επιχειρηματικότητα αποτελεί στάση ζωής και η παρότρυνση για πρόσβαση σε νέες δεξιότητες, γνώσεις και καινοτομίες αποτελούν το μεγάλο στοίχημα που πρέπει να κερθηθεί στο χώρο των ΜΜΕ. Σε σχέση με τη διεύρυνση, θα πρέπει να υπενθυμίζουμε τα ποικίλα προγράμματα για δημιουργία επιχειρηματικής κουλτούρας στις νέες χώρες.
Ένα από τα κρίσιμα ερωτήματα που απασχολούν τις διάφορες χώρες είναι και το πώς θα γίνει η κατανομή των ρόλων των πρωτοβαθμίων, δευτεροβαθμίων και τριτοβαθμίων σχολείων. Στην Ελλάδα επί του παρόντος δίνεται προτεραιότητα στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Από την έκθεση αναφέρεται ακόμη η Ελλάδα ως καλό παράδειγμα για το πρόγραμμα κατάρτισης που απευθύνεται σε 11.000 επιχειρήσεις, για το οποίο, όμως, δεν έχουμε ακόμη αποτελέσματα, και για την προώθηση της συνεργασίας κέντρων ερευνών και επιχειρήσεων. Από την άλλη πλευρά παρατηρείται μεγάλη καθυστέρηση σε πολλές χώρες για την αξιοποίηση των μεγάλων δυνατοτήτων που προσφέρουν τα κέντρα έρευνας και το πανεπιστήμιο για μεταφορά τεχνικής και προώθηση των καινοτομιών. Πάντως, για τα θέματα αυτά συνιστάται να αξιοποιηθεί το σχέδιο διαδικασίας best που περιλαμβάνει αρκετές καινοτόμες πρωτοβουλίες.
Νομίζω, μια από τις νέες υπηρεσίες που μπορούν να προσφέρουν οι εκπρόσωποι των ΜΜΕ είναι η συγκέντρωση και δημοσιοποίηση των καινοτομιών και γενικά των νέων επιχειρηματικών ιδεών που υλοποιήθηκαν στην πράξη και η περιγραφή όλων των αναγκαίων πληροφοριών όπως πώς, από ποιους, με ποιον τρόπο υλοποιήθηκαν αυτές.
5. Άμεσα συνδεδεμένα με τους στόχους της πολιτικής για τις ΜΜΕ είναι και τα θέματα των φορολογικών και χρηματοδοτικών διευκολύνσεων. Τα φορολογικά συστήματα πρέπει να επιβραβεύουν την επιτυχία του επιχειρηματία, να ενθαρρύνουν την ίδρυση, να προάγουν την απασχόληση μειώνοντας τη φορολογική επιβάρυνση της εργασίας και να διευκολύνουν τη μεταβίβαση και τη διαδοχή. Όλες οι νέες φορολογικές νομοθεσίες έχουν σαν στόχο τη μείωση των βαρών για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Στην Ιρλανδία, το σύνολο των φόρων συνοψίζεται σε έναν ενιαίο φόρο 12,5%. Αντίστοιχο φιλόδοξο σχέδιο προώθησε και το Ηνωμένο Βασίλειο. Άλλες χώρες κινούνται προς την κατεύθυνση αυτή με μικρότερες φιλοδοξίες. Στην ίδια σειρά των διευκολύνσεων εντάσσεται και η αντιμετώπιση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν από άποψη κοινωνικής προστασίας τα πρόσωπα που εγκαταλείπουν τη μισθωτή εργασία για να μετατραπούν σε επιχειρηματίες.
Πρωτοβουλίες έχουν αναληφθεί και στον τομέα της χρηματοδότησης με τα μικροδάνεια κυρίως για τις γυναίκες, τους ηλικιωμένους επαγγελματίες, τα άτομα με ειδικές ανάγκες στο πλαίσιο της πολιτικής προσπελασιμότητας στο επιχειρηματικό πνεύμα σε όλα τα μέλη της κοινωνίας, τα δάνεια χωρίς εγγύηση, δάνεια εκκίνησης μέχρι 250.000€ στο Λουξεμβούργο, νέα συστήματα κεφαλαίου με ρίσκο για τις επενδύσεις στις νέες τεχνολογίες. Με αυτό το τελευταίο επιχειρείται να αντιμετωπιστούν οι δυσχέρειες που συναντούν οι ΜΜΕ για χρηματοδότηση από τις τράπεζες που έχουν όλο και λιγότερη τάση να προσφέρουν πιστώσεις για επιχειρήσεις υψηλού κινδύνου. Η ανακοίνωση της Επιτροπής δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην ανάπτυξη των Buisness Angels που αποτελούν μια σημαντική πηγή χρηματοδότησης και βρίσκονται σε άμεση επαφή με τις επιχειρήσεις σε τοπικό επίπεδο. Προωθούνται επίσης και συστήματα αμοιβαίας εγγύησης. Σε σχέση με αυτά αναφέρεται η πρόθεσή της Ελλάδα να δημιουργήσει ένα ταμείο για τις μικρές επιχειρήσεις με ένα κεφάλαιο 100 εκατομμύρια € για να καλύψει το 50% των απαιτουμένων εγγυήσεων από τις τράπεζες.
Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται τρία χρηματοδοτικά μάσα που διαχειρίζεται το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επένδυσης στο πλαίσιο του πολυετούς προγράμματος για τις επιχειρήσεις και το πνεύμα της επιχειρήσεως με κύριο αποδέκτη τις επιχειρήσεις που απασχολούν λιγότερο από 10 εργαζομένους. Πρόκειται για την βοήθεια για εκκίνηση, το μηχανισμό εγγύησης μικρομεσαίων επιχειρήσεων και τη δράση "κεφάλαιο πυροδότησης" (action capitale d'amorcage)
6. Ιδιαίτερη σημασία έχει και το κεφάλαιο της απλοποίησης και βελτίωσης του κανονιστικού και διοικητικού περιβάλλοντος. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται η τροποποίηση των νομοθεσιών για την πτώχευση, η πρόβλεψη ειδικών κανόνων πτωχευτικού δικαίου για τις μικρές επιχειρήσεις και ειδικότερα που θα προβλέπει ταχεία ρευστοποίηση των μη βιώσιμων επιχειρήσεων, καθώς και μέτρων για την ανάληψη για δεύτερη φορά ενός επιχειρηματικού κινδύνου. Βασικό αξίωμα εδώ είναι ο αποτυγχάνων επιχειρηματίας με την αποτυχία του όχι μόνο να μη δυσφημίζεται, αλλά και να ενθαρρύνεται στην ανάληψη κινδύνου. Ακόμη, μεγάλη προσπάθεια καταβάλλεται στο να πειστούν τα κράτη μέλη πριν από την ανάληψη νομοθετικών πρωτοβουλιών, να υπάρχει συστηματική ανάλυση για τις συνέπειες των προτεινόμενων μέτρων. Στο σημείο αυτό έχουν γίνει σημαντικοί πρόοδοι στη Δανία, Ολλανδία και Ηνωμένο Βασίλειο οι οποίοι πέτυχαν σημαντική μείωση των διοικητικών βαρών. Χρήσιμο να μελετηθεί και το πακέτο "προς καλύτερη νομοθέτηση" που υιοθετήθηκε το 2002 από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
7. Παρά τις παραπάνω συντονισμένες προσπάθειες, αναγνωρίζεται ότι εξακολουθεί να παρατηρείται ένα έλλειμμα επιχειρηματικότητας και ένα σκηνικό με αντιφάσεις. Η εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που προσφέρει η εσωτερική αγορά δεν είναι η καλύτερη δυνατή για τις ΜΜΕ. Αυτές έτσι δεν διευρύνονται και δεν διεθνοποιούνται επαρκώς για να αντλούν συμβουλές, υπηρεσίες και οφέλη από τις διασυνοριακές συνεργασίες και κυρίως στα θέματα πρόσβασης στις νέες γνώσεις.
Για την καταπολέμηση της επιχειρηματικής υποτονικότητας, ο χάρτης συνιστά ένα πολύτιμο εργαλείο γιατί ανοίγει το δρόμο να αρθούν τα εμπόδια που εμποδίζουν τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων. Συγχρόνως στέλνει ένα μήνυμα για τη νέα γενιά για την ανάπτυξη της επιχειρηματικής κουλτούρας, την απομάκρυνση από την αντίληψη για το πώς θα βρουν μια δουλειά και την προσχώρηση στην αντίληψη στο πώς να δημιουργούν οι ίδιοι μια δουλειά. Η ανάπτυξη αυτής της κουλτούρας αποτελεί βασικό πολιτισμικό στοιχείο και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτή κυριαρχούσε στο δήμο των αθηναίων που αποτέλεσε τη βάση του ελληνικού πολιτισμού. Το τελικό διακύβευμα είναι να τεθεί τέρμα στην εποχή όπου βασική αξία που κληροδοτούσε κάθε γονιός στο παιδί του ήταν να γίνει δημόσιος υπάλληλος ή στην καλύτερη περίπτωση να ακολουθήσει κάποια ακαδημαϊκά παραδοσιακά επαγγέλματα.