Ομιλία του καθηγητή Ιωάννη Κουκιάδη, ευρωβουλευτή, αντιπροέδρου της Επιτροπής Νομικών Θεμάτων και Εσωτερικής Αγοράς του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο Συνέδριο της EURONEM: "Μνημεία και Περιβάλλον", της 12ς.11.2003.

Τίτλος ομιλίας: "Ο πολιτισμός και η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την αειφόρο ανάπτυξη".

1. Η παραγωγή του πολιτισμού από τις παλαιότερες γενιές μάς κληροδοτεί όχι μόνο την υποχρέωση για το σεβασμό της κληρονομιάς αυτής, αλλά και την υποχρέωση για αξιοποίησή της, για νέα αναβαθμισμένα πρότυπα ζωής. Με την έννοια αυτή οι σχέσεις μνημείων και περιβάλλοντος και στην προέκταση πολιτιστικής κληρονομιάς και ανάπτυξης, μεταφέρουν τον πολιτισμό από το πεδίο της περιφέρειας της πολιτικής στο κέντρο της.
Το θέμα είναι αρκετά σύνθετο και οι αναλύσεις των ειδικών αναμφίβολα θα ρίξουν νέο φως στις επιμέρους πτυχές. Από τη δική μου εισήγηση, με την οποία προσπαθώ να σκιαγραφήσω τις αντίστοιχες πολιτικές που ενισχύει η ΕΕ, θα μπορούσαν να κρατηθούν δύο πράγματα. Το ένα ότι οι σχέσεις μνημείων και περιβάλλοντος δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται απλώς ως σχέσεις αμοιβαίου σεβασμού, αλλά ως σχέσεις αμοιβαίας τροφοδότησης μηνυμάτων, ως σχέσεις ζωής που βοηθούν τις ευρύτερες μάζες να βιώνουν τους συμβολισμούς που εκπέμπουν. Το δεύτερο ζήτημα που θα πρέπει να μας απασχολεί είναι η απάντηση στο ερώτημα τι συμβαίνει και για ένα τόσο αυτονόητο θέμα συνήθως καταλήγουμε σε αρνητικά αποτελέσματα, είτε γιατί οι σχέσεις περιβάλλοντος και μνημείων καταλήγουν να είναι καταστροφικές, είτε γιατί εξωπραγματικές αντιδράσεις οδηγούν σε ανάσχεση της ανάπτυξης.
Οι ειδικοί με τον πολιτισμό μάς γνωρίζουν ότι για να ορίσουμε την έννοιά του έχουμε ανάγκη και από τις άλλες επιστήμες και επειδή κάθε πολιτισμός εντοπίζεται πάνω στο χάρτη, η πραγματικότητά του εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τα πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα του γεωγραφικού χώρου. Όπως λέει ο Τόυνμπη, όπως όλα τα ανθρώπινα επιτεύγματα έτσι και ο πολιτισμός προϋποθέτουν πάντοτε μία πρόκληση από τη φύση και μία απάντηση από τον άνθρωπο στην πρόκληση. Κάθε πολιτισμός είναι συνυφασμένος με ένα χώρο, έχει μια ιδιαίτερη δική του γεωγραφία. Μπορεί το περιβάλλον είτε στη φυσική του κατάσταση είτε μετά από ανθρώπινες επεμβάσεις να μην εξηγεί τα πάντα για τα πλεονεκτήματα που άλλοτε δωρίζει και άλλοτε παραχωρεί στον άνθρωπο, εξετάζοντας το όμως από την πλευρά των πλεονεκτημάτων που δωρίζει, μπορούμε να δεχτούμε ότι κάθε πολιτισμός είναι αποτέλεσμα κάποιου συγκεκριμένου δώρου της φύσης το οποίο αξιοποίησε ο άνθρωπος από την πρώτη στιγμή. Παράδειγμα οι ποτάμιοι πολιτισμοί του παλαιού κόσμου, οι θαλασσοκρατικοί πολιτισμοί στη Φοινίκη και την Ελλάδα .
Με απλά λόγια το θέμα των σχέσεων με το περιβάλλον είναι αυτόματα ενσωματωμένο σε κάθε πολιτισμό και σε μας εναπόκειται να μην το ξεπερνούμε.

2. Το ΕΚ σε μια σειρά από ψηφίσματα κάνει σαφείς αναφορές για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς και από κοινού με τα άλλα όργανα της ΕΕ έχει συνδέσει άμεσα το θέμα αυτό με την πολιτική περιβάλλοντος και την πολιτική για την αειφόρο ανάπτυξη .
Η κληρονομιά ως βασικό στοιχείο της ιδιαίτερης ταυτότητας και της ιστορικής εξέλιξης των κοινωνιών μας, σημαίνει σύμφωνα με το ψήφισμα του ΕΚ του έτους 2000 "συλλογικό αγαθό, γη και σπίτι", του οποίου ο προσωρινός ιδιοκτήτης έχει αναλάβει τη διαχείριση και εγγυάται το αδιαίρετό του, προκειμένου να το μεταβιβάσει στους απογόνους του. Η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί συγκομιδή πολλών αιώνων. Άλλο το θέμα ότι η γραμματολογική της έκφραση μόλις στα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα κατέστη δυνατή με τη υιοθέτηση στη Γαλλία του όρου "civilisation" που αποδόθηκε στην Ελλάδα από τον Αδαμάντιο Κοραή με τον όρο "πολιτισμός".
Με αυτή τη θέση στέλνει δύο μείζονα μηνύματα. Το ένα είναι η συλλογική μας ευθύνη για την κληρονομιά και το δεύτερο είναι η ανάγκη συνολικής προσέγγισης προκειμένου να έχει εξασφαλιστεί το αδιαίρετο, που μεταφράζεται στο ότι δεν πρέπει να βλέπουμε την προστασία ή τη διαφύλαξη των μνημείων κατά τρόπο εσωκεντρικό, μόνο δηλαδή από την πλευρά του μνημείου ως μουσειακού υλικού και χωρίς να εξασφαλίζεται το σύνολο των λειτουργιών που η σχέση μνημείου και περιβάλλοντος εν δυνάμει μας προσφέρει.
Αυτές οι θέσεις οδήγησαν το ΕΚ να θεωρεί την κληρονομιά ταυτόχρονα πολιτιστική και υλική, και συγχρόνως να θεωρεί ότι αυτά τα δύο πρέπει να τα εκλαμβάνουμε με ευρεία έννοια. Από την αρχική έννοια του όρου πολιτισμός που σήμαινε απλώς το αντίθετο της βαρβαρότητας μέχρι τη σύγχρονη περιεκτική πληθώρα εκδηλώσεων η διαφορά είναι μεγάλη. Πνευματική και μη πνευματική κληρονομιά, κινητή και ακίνητη κληρονομιά, όπως μουσεία και συλλογές, βιβλιοθήκες, αρχεία κ.λ.π, αρχαιολογική και υποβρύχια κληρονομιά, αρχιτεκτονική κληρονομιά, καθώς και όλοι οι πολιτιστικοί χώροι και τοπία, όπως πολιτιστικά και φυσικά αγαθά εντάσσονται πλέον στην έννοια του πολιτισμού. Ο κατάλογος διευρύνεται όλο και περισσότερο αλλά ο χρόνος δεν μου επιτρέπει να αναφερθώ σε αυτόν.

3. Ακόμη, με βάση την προσέγγιση αυτή, τα διάφορα επιμέρους μέρη που συνθέτουν την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά, και ιδιαίτερα τα μνημεία και οι αρχαίοι χώροι, εντάσσονται στα ενδιαφέροντα της πολιτικής για το περιβάλλον. Πράγματι, η Επιτροπή Περιβάλλοντος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, όπως και η αντίστοιχη Γενική Διεύθυνση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, υποστηρίζουν και προωθούν πρωτοβουλίες που συνδυάζουν την προστασία του περιβάλλοντος με την προστασία αυτής της κληρονομιάς, και όχι μόνο. Από τις διάφορες οδηγίες, νομοθετικά κείμενα, προγράμματα προκύπτει ότι η πολιτιστική κληρονομιά είναι μέρος του περιβάλλοντος που εμπεριέχει τον άνθρωπο και πρέπει να αντιμετωπίζεται ως τμήμα των μη ανανεώσιμων πόρων.
Το επόμενο βήμα είναι να θεωρούν τα σχέδια περιβαλλοντικής δράσης και κυρίως το κοινοτικό πρόγραμμα σε θέματα περιβάλλοντος και αειφόρου ανάπτυξης, την πολιτιστική κληρονομιά ως μέρους του συνόλου των υλικών και πολιτιστικών αξιών που η ευρωπαϊκή κοινωνία έχει την υποχρέωση να διατηρήσει ως μέρος της πολιτικής της αειφόρου ανάπτυξης.
Αυτή η εξέλιξη συνιστά ένα ποιοτικό άλμα στην πολιτική της αειφόρου ανάπτυξης, που σύμφωνα με τον παραδοσιακό ορισμό προσδιορίζεται "ως η ανάπτυξη που ανταποκρίνεται στις παρούσες ανάγκες χωρίς να υποθηκεύει τις δυνατότητες των μελλοντικών γενεών να ικανοποιούν τις δικές τους". Στο πλαίσιο της διαδικασίας του Κάρντιφ (Σύνοδος του Κάρντιφ του 1998) έχουμε μια προϊούσα ενσωμάτωση των περιβαντολλογικών απαιτήσεων στις επιμέρους πολιτικές της ΕΕ, όπως είναι η πολιτική για την αγορά, για τις μεταφορές, για την ενέργεια κ.λ.π Έτσι είναι χαρακτηριστικό ότι στα διάφορα χρηματοδοτούμενα προγράμματα περιλαμβανομένου και του Ταμείου περιφερειακής ανάπτυξης εμπεριέχονται πολλές ευκαιρίες για συνδυασμένες δράσεις, για διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς ως μέρος για την ανάπτυξη μιας περιοχής. Συνεπώς, και οι περιφέρειες μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο.

4. Με τη σειρά της, η οδηγία για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις (ΟΠΕ), όπως αυτή τροποποιήθηκε, στο άρθρο 3 συμπεριλαμβάνει την πολιτιστική κληρονομιά με την ευρεία πάντοτε έννοια στους πόρους που πρέπει να καλύπτονται από τις μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για τα θέματα που απασχολούν την σημερινή ημερίδα.
Το ΕΚ ζητά από την Επιτροπή να εξετάσει, πριν εγκρίνει τα έργα που χρηματοδοτούνται από τα διαρθρωτικά ταμεία, τις επιπτώσεις που αυτά μπορεί να έχουν στην πολιτιστική και φυσική κληρονομιά στις χώρες τις Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι φυσικό κατά το μέρος που τα μνημεία ανήκουν σ' αυτή την κληρονομιά, να αποκτά ενδιαφέρον η πολιτική σύνδεσης της προστασίας των μνημείων με την ένταξή τους στο γενικότερο φυσικό περιβάλλον, περιλαμβανομένου και του πολεοδομικού.
Εξάλλου, στα διάφορα έγγραφα και εκθέσεις εμπειρογνωμόνων και στα προγράμματα σχετικά με τις αειφόρους πόλεις, η πολιτιστική, πολεοδομική και φυσική κληρονομιά είναι ένας από τους κυριότερους αντικειμενικούς στόχους. Η πολεοδομική αρχιτεκτονική και κινητή κληρονομιά αποτελεί μέρος των προτεραιοτήτων του 5ου προγράμματος για την έρευνα υπό την ονομασία "οι αυριανές πόλεις και η πολιτιστική κληρονομιά". Αυτό πάλι με την σειρά του σημαίνει ότι στην προσπάθειά μας να συνδέσουμε τα μνημεία με το περιβάλλον, χρηματοδοτούνται οι αντίστοιχες έρευνες, πράγμα που αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να πετύχουμε μια ολιστική και πλήρως τεκμηριωμένη πολιτική για την σύνδεση αυτή. Ένα από τα μηνύματα που πρέπει να εκπέμψει η ημερίδα αυτή θα πρέπει να είναι η ενίσχυση της χρηματοδότησης συνδυασμένων ερευνών ανάπτυξης βιώσιμων σχέσεων μνημείων και περιβάλλοντος.
Παράλληλα, για να αποτρέψουμε περιστασιακές πολιτικές σ' ένα τέτοιο τεράστιας σημασίας θέμα καλούνται οι εθνικές αρχές των κρατών μελών να μην αναλαμβάνουν οποιαδήποτε αναπτυξιακή πρωτοβουλία σε περιοχές με ευαίσθητο πολιτιστικό και φυσικό περιβάλλον, προτού συντονιστούν μεταξύ τους όλοι οι αρμόδιοι φορείς, με γνώμονα όχι μόνο την προστασία των θησαυρών της πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και την ισορροπία με το φυσικό περιβάλλον κάθε περιοχής.

5. Ως φυσικό επακόλουθο αυτής της σκέψης, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι το πρόβλημα των σχέσεων μνημείων και περιβάλλοντος δεν μπορεί να εξεταστεί έξω από την αναπτυξιακή πολιτική και θα πρέπει να θεωρηθεί μέρος της αειφόρου ανάπτυξης με τις δεσμεύσεις που προκύπτουν από τον χαρακτηρισμό αυτό. Με την προσέγγιση ότι η σχέση μνημείων και περιβάλλοντος αποτελεί μέρος της αειφόρου ανάπτυξης, προκύπτουν συγκεκριμένες νέες δεσμεύσεις που καλούνται οι αρμόδιοι να σεβαστούν. Ο σχεδιασμός των σωστών προτύπων αειφόρου ανάπτυξης συμπεριλαμβάνει την αρχιτεκτονική, αρχαιολογική, φυσική και πολιτιστική κληρονομιά των πόλεων και της υπαίθρου. Έτσι, η πολιτική χρήσης της γης, η πολιτική οικοδόμησης στα ιστορικά κέντρα των πόλεων, η υιοθέτηση κριτηρίων για οποιοδήποτε έργο προκειμένου όχι μόνο να προστατευτούν τα μνημεία, αλλά και η σχέση μνημείου με το περιβάλλον καθώς και η σχέση ζωής με τους ανθρώπους, απαιτούν σύνθετες ενέργειες και οριζόντιες δράσεις σε όλους τους τομείς που αποτελούν μέρος της αναπτυξιακής πολιτικής. Η λογική αυτή της αειφόρου ανάπτυξης δεν αναφέρεται μόνο στο σχεδιασμό των νέων έργων, αλλά και στην αντιμετώπιση της ανεπανόρθωτης ζημιάς που έχει προκαλέσει στην αρχαιολογική κληρονομιά μας η κατασκευή πολυώροφων κτιρίων σε αρχαία ερείπια.
Τα μνημεία κυρίως στους αστικούς χώρους είναι κατά σαφή διάταξη του ψηφίσματος του ΕΚ μη ανανεώσιμος πόρος που συνιστούν ένα πλαίσιο ζωής μόνο εφόσον βρίσκονται σε αρμονική σχέση με το περιβάλλον. Με τον τρόπο αυτό δεν έχουν μόνο ιστορική ή αρχαιολογική αξία, αλλά συμβάλλουν στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής που αποτελεί βασική παράμετρο της αειφόρου ανάπτυξης. Ανάπτυξη και προστασία αρχαιολογικών χώρων είναι θέματα συμβατά και από κοινού πρέπει να προάγουν τα πρότυπα ζωής.
Σωστά, λοιπόν, το ΕΚ υπενθυμίζει ότι κατά την εφαρμογή των περιβαλλοντικών πολιτικών πρέπει να εξετάζεται και η οπτική επίπτωση για την καλλιτεχνική κληρονομιά, στην οποία περιλαμβάνονται και τα μνημεία, ή για το τοπίο. Έτσι, όπως προβλέπει και η οδηγία για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, πρέπει να δοθεί έμφαση, όταν σχεδιάζεται ένα δημόσιο ή ιδιωτικό έργο στη σημασία που έχει παράλληλα με την βασική μελέτη η μελέτη τόσο των οπτικών επιπτώσεων όσο και των επιπτώσεων για το τοπίο. Ακόμη, για να γίνει πιο συγκεκριμένη, ζητείται από την Γενική Διεύθυνση περιβάλλοντος να καθορίσει και να αναπτύξει τις μεταβλητές συνιστώσες και τους δείκτες που συγκροτούν την αστική πολιτιστική κληρονομιά και ειδικότερα, όσον αφορά την πολεοδομική και αρχιτεκτονική κληρονομιά, τους πολεοδομικούς χώρους και τους λοιπούς πόρους.
Αυτά βέβαια λέγονται εύκολα από καθέδρας αλλά για να υλοποιηθούν χρειάζεται μια ολόκληρη αλλαγή νοοτροπίας που θα επιτρέψει να αποκτήσει μεγαλύτερο βάθος η ένταξη των περιβαλλοντικών πολιτικών στις άλλες πολιτικές.

6. Για να είναι όλα αυτά αποτελεσματικά το ΕΚ έχει ζητήσει από την Επιτροπή να διευκολύνει την μελέτη και την διερεύνηση καταγγελιών που λαμβάνει σχετικά με την παραβίαση της οδηγίας σε σχέση πάντοτε με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Απαιτείται ακόμα μια ενεργοποίηση της διεθνούς συνεργασίας και όπως αναφέρεται στην εκστρατεία που ξεκίνησε το Συμβούλιο της Ευρώπης από το 1999, πάνω απ' όλα απαιτείται η ευαισθητοποίηση των πολιτών έτσι ώστε να αισθάνονται υπεύθυνοι για την προστασία της κληρονομιάς αυτής και να αποδέχονται τις δεσμεύσεις που προκύπτουν κατά τους σχεδιασμούς των έργων, ιδιωτικών και δημοσίων, και γενικώς κατά την χάραξη της αναπτυξιακής πολιτικής. Απαιτείται, λοιπόν, μια νέα παιδεία για όλους μας και ειδικότερα για τη νέα γενιά και γι'αυτό πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη σημασία στα χρηματοδοτούμενα σχετικά προγράμματα για την παιδεία.
Στο δυτικό πολιτισμό οι πόλεις απορρόφησαν την ύπαιθρο και τείνουν να εξουδετερώσουν τις αγροτικές κουλτούρες. Η ταχεία διάδοση των πολιτιστικών αγαθών και η επικυριαρχία του μηχανικού πολιτισμού είναι και αυτά νεότερα στοιχεία που τείνουν να ισοπεδώσουν τις κουλτούρες. Επανεξετάζοντας τις σχέσεις μνημείων και λοιπών πολιτιστικών αγαθών με ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, δημιουργούμε μια ισχυρή γραμμή άμυνας για να αποφύγουμε την ισοπέδωση των πολιτισμών στην οποία μας παρασύρει το σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον.