Ομιλία του καθηγητή Ιωάννη Κουκιάδη, ευρωβουλευτή και αντιπροέδρου της Επιτροπής Νομικών Θεμάτων και Εσωτερικής Αγοράς του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Ημερίδα Στελεχών της Οργανωμένης Κοινωνίας των Πολιτών του Νομού Ευβοίας με τίτλο:

"Η δια βίου μάθηση ως ατομικό δικαίωμα"

Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη δια βίου κατάρτιση
σε συνάρτηση με τις θέσεις του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

Χαλκίδα, 31 Ιανουαρίου 2004

1. Τα Συμβούλια της Λισσαβόνας και Στοκχόλμης έδωσαν, όχι τυχαία, απόλυτη προτεραιότητα στη δια βίου μάθηση. Το δε Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Φερέιρα αναφέρει ότι η δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση συνιστά ζωτική πολιτική για την ανάπτυξη της ιδιότητας του πολίτη, της κοινωνικής πολιτικής και της απασχόλησης, και προκειμένου αυτό να μην παραμείνει απλή υπόδειξη, καλεί τα κράτη μέλη και την ΕΕ, εντός του πεδίου των αρμοδιοτήτων τους να προσδιορίσουν συγκεκριμένες στρατηγικές και πρακτικά μέτρα ώστε να καταστεί προσιτή η δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση για όλους.
Η Επιτροπή δίνοντας συνέχεια στην πρόταση αυτή εξέδωσε στις 21.11.2001 Ανακοίνωση με θέμα: "Η πραγμάτωση μιας ευρωπαϊκής περιοχής δια βίου μάθησης" στην οποία προσδιορίζει 6 δομικά στοιχεία για την ανάπτυξη των στρατηγικών για τη δια βίου μάθηση, προτείνει 6 προτεραιότητες για δράση, περιέχει συγκεκριμένες δράσεις και καθορίζει τα υπόλοιπα βήματα. Σε συνέχεια της Ανακοίνωσης αυτής το θέμα ήρθε στο ΕΚ και μετά από σύνταξη σχετικής έκθεσης εξεδόθη την 5η Σεπτεμβρίου 2002 Ψήφισμα του ΕΚ με τις θέσεις του και τις προτάσεις βελτίωσης της Ανακοίνωσης.
Η Επιτροπή για να μην αφήσει καμία αμφιβολία για την αξία του εγχειρήματος προτάσσει την κινεζική παροιμία "Όταν σχεδιάζεις για ένα χρόνο να σπέρνεις σιτάρι. Όταν σχεδιάζεις για μια δεκαετία να φυτεύεις δέντρα. Όταν σχεδιάζεις για μια ζωή, να καταρτίζεις και να εκπαιδεύεις ανθρώπους". Η μάθηση, λοιπόν, δεν είναι μια διαδικασία εφάπαξ παροχής γνώσεων, αλλά μια διαρκής διαδικασία.
Η ιδέα της δια βίου μάθησης προϋπήρχε, αλλά ήταν περιθωριοποιημένη στο όλο εκπαιδευτικό σύστημα. Γι' αυτό, οι υπάρχουσες δομές, τα συστήματα, προγράμματα και μέθοδοι που χρησιμοποιούσαμε στο παρελθόν δεν προσφέρονται. Η διαφορά σε σχέση με το παρελθόν είναι ότι το συνεχές της διαδικασίας, η δια βίου μάθηση, έχει καταστεί στοιχείο αναπόσπαστο για τη διατήρηση ενός πολίτη ως ενεργού μέλους της αγοράς εργασίας και ότι αποτελεί γενικό αίτημα κάθε εργαζόμενου, οσοδήποτε απλή εργασία κι αν κάνει, γιατί οι νέες δεξιότητες πολλαπλασιάζονται συνεχώς και διαχέονται σε όλα τα στρώματα της κοινωνίας. Η δια βίου μάθηση καθίσταται καθολικό δικαίωμα και η υποχρέωση για την παροχή της στοιχείο του νέου κοινωνικού κράτους. Δε συνιστά, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι, μηχανισμό δια βίου ημιμάθειας, αλλά γενικό μέσο κατά του αποκλεισμού. Πρέπει, λοιπόν, να καταστεί βασική διεκδίκηση.
2. Προκειμένου να συνεννοούμεθα για το τί περιμένουμε από την ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση και ποιό θα είναι το περιεχόμενο του διαλόγου και των διαβουλεύσεων για τη δια βίου μάθηση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σπεύδει να καθορίσει το περιεχόμενό της και μας δίνει ένα συγκεκριμένο ορισμό. Σύμφωνα με αυτόν, δια βίου μάθηση είναι κάθε μαθησιακή δραστηριότητα, η οποία αναλαμβάνεται καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής με σκοπό τη βελτίωση των γνώσεων, των δεξιοτήτων και των ικανοτήτων, στο πλαίσιο μιας προσωπικής, κοινωνικής οπτικής και μιας οπτικής που σχετίζεται με την απασχόληση. Αναλύοντας αυτόν τον ορισμό, η δια βίου μάθηση που είναι ένας συμβατικός ορισμός που φαίνεται να έγινε δεκτός μετά από διαβουλεύσεις. Με βάση τον ορισμό αυτό η δια βίου μάθηση έχει 4 ευρείς και αλληλοϋποστηριζόμενους στόχους: προσωπική ολοκλήρωση, ενεργό συμμετοχή, κοινωνική ένταξη και απασχολησιμότητα/προσαρμοστικότητα.
Για γίνουμε τώρα πιο συγκεκριμένοι, τα 6 δομικά στοιχεία για την ανάπτυξη αντίστοιχης στρατηγικής είναι: α) η ανάγκη συνεργασίας μεταξύ όλων των αρμοδίων φορέων, β) η σαφής κατανόηση των αναγκών των μαθητευομένων, της αγοράς εργασίας, της ευρύτερης κοινωνίας, γ) επαρκείς πόροι που να διατίθενται με αποτελεσματικό και διαφανή τρόπο, ώστε να καταστεί δυνατή η μάθηση από οποιονδήποτε οπουδήποτε και οποτεδήποτε, δ) η πλήρης διευκόλυνση της πρόσβασης, ε) η δημιουργία μαθησιακής κουλτούρας με την αύξηση των ευκαιριών μάθησης, την αύξηση της συμμετοχής και την τόνωση της ζήτησης για μάθηση, στ) προσπάθεια για αριστεία μέσω μηχανισμών για εξασφάλιση της ποιότητας αξιολόγησης και ελέγχου.
3. Σε συνάρτηση προς τα δομικά αυτά στοιχεία, προτείνονται οι προτεραιότητες για δράση που συνοψίζονται στις ακόλουθες πρωτοβουλίες:
α) Πρώτη προτεραιότητα είναι η ολοκληρωμένη προσέγγιση για την αποτίμηση της μάθησης. Οι αντίστοιχες προτάσεις συμβάλλουν στη δημιουργία μαθησιακής κουλτούρας, διευκόλυνση της πρόσβασης σε μαθησιακές ευκαιρίες και προσπάθεια για αριστεία. Πιο συγκεκριμένα, ζητείται για όλα τα είδη της μάθησης σχολικής, εξωσχολικής, άτυπης, να υπάρχει αντίστοιχη αναγνώριση και αξιολόγηση, να δημιουργηθούν γέφυρες μεταξύ τους. Γι' αυτό προτείνεται να εξεταστεί από κοινού με τους κοινωνικούς εταίρους, σε συνεργασία με το CEDEFOP και άλλους σχετικούς οργανισμούς, ο ρόλος των προαιρετικών ελαχίστων προτύπων ποιότητας στην κατάρτιση και να προωθηθεί η αξιολόγηση και η αναγνώριση της άτυπης μάθησης. Με τον τρόπο αυτό θα ενισχυθούν η διαφάνεια και η συνοχή των εθνικών συστημάτων εκπαίδευσης και η αμοιβαία εμπιστοσύνη.
Σπεύδω να διευκρινίσω ότι με τον όρο άτυπη μάθηση εννοείται η μάθηση που προκύπτει από τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής, οι οποίες σχετίζονται με την εργασία, την οικογένεια ή τον ελεύθερο χρόνο. Δεν είναι διαρθρωμένη (από άποψη μαθησιακών στόχων, χρόνου μάθησης ή διδακτικής υποστήριξης) και τυπικά δεν οδηγεί στην πιστοποίηση. Η άτυπη μάθηση μπορεί να είναι σχεδιασμένη, αλλά τις περισσότερες φορές είναι απροσχεδίαστη ή τυχαία. Καλούνται, λοιπόν, τα πανεπιστήμια και άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα να εφαρμόσουν με συστηματικό τρόπο την αξιολόγηση της εξωσχολικής και άτυπης μάθησης. Ήδη, η Επιτροπή συνέταξε ένα ευρετήριο μεθοδολογιών προτύπων για τη σχετική αξιολόγηση.
Όλα αυτά οδηγούν στην αναγνώριση του δικαιώματος του καθενός να ζητήσει τη σχετική αξιολόγηση. Ακόμη προωθούνται νέου ευρωπαϊκού επιπέδου μέσα για την υποστήριξη της αποτίμησης όλων των μορφών μάθησης. Τέτοια μέσα είναι το σύστημα χαρτοφυλακίου, το οποίο θα καταστήσει τους πολίτες ικανούς σε όλες τις φάσεις εκπαίδευσης και κατάρτισης, να ομαδοποιούν και να παρουσιάζουν τα προσόντα και τις ικανότητές τους. Ακόμη, στην ίδια κατεύθυνση είναι το ευρωπαϊκό βιογραφικό σημείωμα που λειτουργεί σαν περίληψη προσόντων και ικανοτήτων, καθώς και συστήματα που θα επιτρέπουν στους πολίτες να συνδυάζουν εκπαίδευση και κατάρτιση από διάφορα ιδρύματα και χώρες. Με αυτό θα υλοποιήσουμε το ακαδημαϊκό σύστημα μεταφοράς ευρωπαϊκών μονάδων και το ευρωπαϊκό βιβλιάριο κατάρτισης (europass). Αυτά για την αποτίμηση της μάθησης.
β) Δεύτερη μορφή δράσης είναι η διευκόλυνση στη μάθηση μέσω πληροφόρησης, προσανατολισμού και παροχής υπηρεσιών. Βέβαια, τέτοιες υπηρεσίες υπήρχαν, αλλά δεν είναι αρκούντως ευέλικτες, δεν είναι προσαρμοσμένες στις μεταβαλλόμενες ατομικές ανάγκες, τις ανάγκες αγοράς εργασίας, δεν προάγουν τις ίσες ευκαιρίες σε όλους τους πολίτες και δεν έχουν συνεχείς γέφυρες συνεργασίας με άλλες τοπικού επιπέδου υπηρεσίες. Η Επιτροπή έχει δρομολογήσει πλήρη πρόσβαση στο διαδίκτυο που παρέχουν πληροφορίες για τη δια βίου μάθηση στα κράτη μέλη, ένα ευρωπαϊκό φόρουμ προσανατολισμού, όπου θα γίνεται η ανταλλαγή των ορθών πρακτικών, θα εξετάζονται ζητήματα, όπως η ποιότητα του αποτελέσματος, η συμμετοχή των καταναλωτών κλπ. Η Επιτροπή αναπτύσσει μια βάση δεδομένων για την ορθή πρακτική, την πληροφόρηση και τις εμπειρίες που αφορούν τη δια βίου μάθηση σε όλα τα επίπεδα.
γ) Η επένδυση χρόνου και χρημάτων στη μάθηση αποτελεί την επόμενη προτεραιότητα.
Η πρώτη σκέψη πηγαίνει στην ανάγκη αύξησης των δαπανών για τη μάθηση που ωστόσο προσκρούει στο γεγονός ότι οι προϋπολογισμοί στο δημόσιο τομέα έχουν προβλήματα από την πολιτική λιτότητας. Προτείνεται κατά πρώτο λόγο μια κατανομή ευθύνης μεταξύ κράτους, κοινωνικών εταίρων και ατομικά του εργαζόμενου και βέβαια και με τη συνδρομή του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου και αξιοποίηση των κοινοτικών πρωτοβουλιών όπως το EQUAL κλπ.
Όσον αφορά την ατομική χρηματοδότηση, προτείνεται κυρίως για την άτυπη εκπαίδευση ή εξωσχολική, επιμερισμός του κόστους μέσω του θεσμού των προσωπικών λογαριασμών μάθησης. Αυτοί συνδυάζουν δημόσιες δαπάνες και προσωπική δέσμευση. Όπως παρατηρεί το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, όταν η εγγραφή σε κύκλους μαθημάτων υποστηρίζεται μέσω προσωπικών λογαριασμών μάθησης, τα μαθήματα αυτά πρέπει να υπόκεινται σε ποιοτικό έλεγχο και να αποτελούν αντικείμενο διαδικασιών αναγνώρισης. Σε αντίθεση με την αρχική εκπαίδευση που η χρηματοδότηση εξασφαλίζεται με κρατικούς πόρους, για τις άλλες μορφές εκπαίδευσης έχουμε διαφόρους συνδυασμούς. Για τους εργοδότες των μεγάλων επιχειρήσεων, προτείνεται για παράδειγμα ως αφετηρία η παροχή 35 ωρών μάθησης ανά έτος με διατήρηση του μισθού. Είναι θέμα συλλογικών διαπραγματεύσεων για την παροχή περισσότερου χρόνου για μάθηση, όπως επίσης και ο επιμερισμός του κόστους μεταξύ κράτους, εργοδοτών και ατόμου. Πρόβλημα υπάρχει για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, οι οποίες δεν είναι εύκολο να στηριχθούν στις εργασίες του προσωπικού τους. Γι' αυτό, χρειάζεται εξειδικευμένα προγράμματα γι' αυτές.
Το Κοινοβούλιο εκφράζει, όμως, τη λύπη του γιατί η Επιτροπή δε διερευνά τους τρόπους με τους οποίους θα τονωθούν οι ιδιωτικές επιχειρήσεις και τους τρόπους στήριξης των τοπικών και περιφερειακών κέντρων.
Σε κάθε περίπτωση, η αύξηση των πιστώσεων πρέπει να συναρτάται από την εξασφάλιση της βέλτιστης σχέσης τιμής και ποιότητας αποτελέσματος. Προτείνονται διάφορα καινοτόμα μέτρα, όπως μοντέλα προγραμμάτων ατομικής χρηματοδότησης στα οποία ανήκουν οι προσωπικοί λογαριασμοί μάθησης. Με αυτά επιχειρείται ταυτόχρονα να αξιολογήσουμε τη μαθησιακή συμμετοχή, τα αποτελέσματα μάθησης και τον αντίκτυπο στις επιχειρήσεις. Ακόμα, η Επιτροπή αναπτύσσει δείκτες με αντικείμενο την ποιότητα της δια βίου μάθησης και υποστηρίζει την ανάπτυξη πολιτικής στα κράτη μέλη μέσω ανταλλαγών ορθής πρακτικής. Μια από τις σημαντικότερες συνεισφορές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην προώθηση της δια βίου μάθησης, την οποία υποστηρίζει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, είναι η παροχή συνδρομής για τον καθορισμό στόχων και δεικτών απόδοσης. Χωρίς αυτούς υπάρχει κίνδυνος οι δράσεις που παρουσιάζονται ως προσπάθειες για την προώθηση της δια βίου μάθησης να συνίστανται απλώς στη μετονομασία των υφισταμένων προγραμμάτων και δαπανών.
δ) Ανάμεσα στις προτεραιότητες εντάσσεται και η συνάρθρωση μαθητευομένων και μαθησιακών ευκαιριών. Με άλλα λόγια, η μάθηση να πλησιάσει τους μαθητευομένους. Με την προτεραιότητα αυτή επιδιώκεται να μετατραπούν οι χώροι σχολείων, ιδρυμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων πάσης φύσεως (ΤΕΕ, ΚΕΚ, ΙΕΚ) και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και άλλες δημόσιες εγκαταστάσεις ως κέντρα πολλαπλών δραστηριοτήτων για τη δια βίου μάθηση. Ακόμη, να προωθηθούν άτυπες συμπράξεις μεταξύ όλων αυτών και των επιχειρήσεων προκειμένου να αντιμετωπιστούν ειδικές ανάγκες σε ορισμένη περιοχή και σε ορισμένο τομέα. Έτσι, μπορούν να διαμορφωθούν συνδυασμένα προγράμματα κατάρτισης που να εξυπηρετούν συγκεκριμένο στόχο και θα καταργηθεί το πρότυπο όπου οι φορείς διαμορφώνουν προγράμματα με βάση τις δικές τους αντιλήψεις.
Εδώ εντάσσεται ακόμη η προώθηση μαθησιακής κουλτούρας και γι' αυτό προτείνεται η ανάπτυξη μαθησιακών κοινοτήτων και τοπικών πολυλειτουργικών κέντρων μάθησης, που θα έχουν την ευθύνη πραγματοποίησης των παραπάνω δραστηριοτήτων. Η παράλληλη λειτουργία τους κατά γεωγραφικές περιοχές θα επιτρέψει τη μεταξύ τους δικτύωση που σήμερα είναι ατελής. Ο πολλαπλασιασμός των μαθησιακών ευκαιριών, κυρίως εξωσχολικών ή άτυπων, που παρέρχονται στον εθελοντικό τομέα έχει επίσης ιδιαίτερη θετική προσφορά. Με τη δραστηριότητα αυτή, που προϋποθέτει αποδοχή της ανοιχτής και ευέλικτης εκπαίδευσης, επιδιώκεται μια ανατροφοδότηση της μαθησιακής κουλτούρας.
Η Επιτροπή υποστηρίζει μέσω προγραμμάτων της την εδραίωση δικτύων σε περιφέρειες με καλά αναπτυγμένες στρατηγικές δια βίου μάθησης.
ε) Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στην ανάπτυξη βασικών δεξιοτήτων, γιατί αυτές επιτρέπουν τα άτομα να ασχοληθούν με την περαιτέρω μάθηση και τα βοηθούν στην προσωπική τους ολοκλήρωση και στο καταστούν ενεργοί πολίτες. Τέτοιες βασικές γνώσεις, εκτός από την ανάγνωση, τη γραφή, τα μαθηματικά, είναι το επιχειρείν, η γνώση των νέων τεχνολογιών, των πληροφοριών και των επικοινωνιών. Αυτή είναι η κοινωνία της γνώσης που αναφέρεται στο Συμβούλιο της Λισσαβόνας. Την ημέρα που θα διαπιστωθεί προοδευτική αύξηση στην παραγωγή και αξιοποίηση της καινοτομίας από τα άτομα και από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, να είστε σίγουροι ότι θα έχει γίνει το μεγάλο άλμα για τη νέα οικονομία και την αύξηση της απασχόλησης. Βέβαια, όπως κατατέθηκε και στην έκθεση της Van Brempt, δεν υπάρχει συμφωνία προς το παρόν ως προς τον όρο βασικές δεξιότητες και καλεί την Επιτροπή και τα κράτη να θεσπίσουν ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο δεξιοτήτων.
Τέλος, έχουμε την προώθηση καινοτόμων παιδαγωγικών μεθόδων που αφορούν τη μετατόπιση της έμφασης από την απόκτηση γνώσεων στην ανάπτυξη ικανοτήτων. Το πρόβλημα, λοιπόν, δεν είναι η μετάδοση γνώσεων, αλλά η εκμάθηση στους μαθητές του πώς θα μαθαίνουν, γεγονός που θέτει υπό αμφισβήτηση τους παραδοσιακούς ρόλους και τις αρμοδιότητες των διδασκόντων.
Ειδικοί της εκπαίδευσης και της κατάρτισης, όπως επισημαίνει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, οφείλουν να παίξουν το ρόλο των παραγόντων που διευκολύνει τη μάθηση και όχι το ρόλο των τυπικών δασκάλων. Συνεπώς, η σωστή πολιτική της δια βίου μάθησης δεν περιορίζεται στην παροχή περισσοτέρων εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αλλά η μάθηση πρέπει να είναι μέσο για αντιμετώπιση των προβλημάτων που αντιμετωπίζονται στην κοινωνία. Συμπληρωματικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί το e-learning curriculum. Η Επιτροπή καλείται να δώσει προσοχή στον τρόπο με τον οποίο η μάθηση της εκμάθησης συνδέεται με άλλες βασικές δεξιότητες.
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο συμφωνεί κατά βάση με τις θέσεις της Επιτροπής με μια σειρά επιμέρους παρατηρήσεων μερικές από τις οποίες αναφέρουμε πιο πάνω. Είναι αυτό που επέβαλε τις 5 βασικές αρχές, οι οποίες είναι ο εκδημοκρατισμός και η αρχή της ισότητας στη δια βίου ανάπτυξη, η αναγνώριση ενός αντιστοίχου δικαιώματος, η συμβολή της στην προσωπική ανάπτυξη του ατόμου και η ολιστική προσέγγιση της μάθησης. Παράλληλα, φρονεί ότι η πρόσβαση στην παιδεία και την κατάρτιση πρέπει να απλουστευτεί. Επισημαίνεται ακόμη ότι για να εξασφαλιστεί η πρόσβαση σε αυτή χρειάζεται να εξασφαλιστεί η συνεργασία όλων των σημαντικών φορέων της κοινωνίας. Απαιτούνται ειδικά προγράμματα και ειδικές συμφωνίες με συγκεκριμένες ομάδες, όπως ανειδίκευτοι, λειτουργικά αναλφάβητοι, άνεργοι, ΑΜΕΑ, πολίτες ηλικίας άνω των 50 ετών, μετανάστες, γυναίκες μετά την άδεια μητρότητας.
Αναφέραμε πιο πάνω τη σημασία που έχουν για ορισμένα θέματα οι συμφωνίες των κοινωνικών εταίρων. Το Κοινοβούλιο επιμένει στη διεύρυνση του περιεχομένου τέτοιων συμφωνιών. Ζητεί από τους κοινωνικούς εταίρους να καταβάλλουν προσπάθειες για την αναγνώριση των δεξιοτήτων που αποκτώνται στο πλαίσιο εξωσχολικής και άτυπης κατάρτισης, επαγγελματικής πείρας και επαγγελματικής εκπαίδευσης, να καθορίζουν μέσω των συμφωνιών την ευθύνη εκάστου φορέα, να είναι συμφωνίες συμβατές προς τους ποιοτικούς ελέγχους.
Καλεί, ακόμη, τα κράτη μέλη να συντάξουν εθνικά σύμφωνα δια βίου μάθησης, τα οποία θα υπογράψουν οι κυρίως ενδιαφερόμενοι, με γενικούς επενδυτικούς στόχους και σαφείς συμφωνίες ως προς την κατανομή των δαπανών μεταξύ των δημοσίων αρχών, επιχειρήσεων και μεμονωμένων εργοδοτών. Ειδικά η Επιτροπή Απασχόλησης επισημαίνει ότι για να εφαρμοστεί σωστά μια ατζέντα δια βίου μάθησης θα πρέπει να επέλθουν σημαντικές αλλαγές στους τομείς εκπαίδευσης και κατάρτισης. Πιστεύει ότι για να έρθει η μάθηση πιο κοντά στο μαθητή τα σχολεία και κυρίως τα πανεπιστήμια θα πρέπει να προσαρμόσουν τις δομές τους, να αναπτύξουν ευέλικτα προγράμματα συμπληρωματικής εκπαίδευσης που θα αξιοποιούν τις δυνατότητες της νέας τεχνολογίας με στόχο να αλληλεπιδράσουν πολύ περισσότερο με τις τοπικές κοινότητες και επιχειρήσεις στο πλαίσιο οικονομικών, επιστημονικών, πολιτιστικών θεμάτων, καθώς και θεμάτων απασχόλησης. Παράλληλα, οι ενδιαφερόμενοι θα μπορούν να συνδυάζουν τη δια βίου μάθηση με τις υποχρεώσεις της επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής.
Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα ήταν φτιαγμένα για να παρέχουν εφάπαξ μάθηση. Γι' αυτό και έλειπε η κουλτούρα της επανόδου τόσο στα θρανία του λυκείου όσο και στα έδρανα του πανεπιστημίου. Η δια βίου μάθηση αποτελεί σήμερα το δρόμο για την καταπολέμηση του αποκλεισμού, τη μείωση της ανεργίας, την αύξηση του ενεργού πληθυσμού, τη συμμετοχή στην οικονομική ζωή για όλες τις ηλικίες. Πρέπει, λοιπόν, να κατοχυρωθεί ως βασικό δικαίωμα που στον 21ο αιώνα μπορεί να μεταφέρει το κοινωνικό δικαίωμα της εργασίας από την ουτοπία στον κόσμο της πολιτικής πραγματικότητας.