Εισήγηση του Ευρωβουλευτή του ΠΑΣΟΚ καθηγητή Ιωάννη Κουκιάδη με την ευκαιρία της διοργάνωσης του CEDEFOP “ ΑΓΟΡΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΧΙΙ: Η Εκπαίδευση προσώπων με διανοητικές μειονεξίες, καθώς και των εκπαιδευτών τους. 

«Η ένταξη στην επιχείρηση προσώπων με νοητικές μειονεξίες και η παρακολούθησή της»

Θεσσαλονίκη 6 Ιουλίου 2001

Τα διανοητικώς ανάπηρα άτομα διακατέχονται από αναπηρία που δυσχεραίνει την αντίληψη, την επικοινωνία και τη δυνατότητα λήψης απόφασης. Συνήθως τα χαρακτηρίζουν μεγαλύτερες δυσχέρειες από άλλες αναπηρίες.

Εντούτοις η ενσωμάτωσή τους στον ενεργό βίο δεν συνιστά αφελή προοπτική αλλά θεωρείται σήμερα για πολλές κατηγορίες δυνατή και αναγκαία. Απλώς αυτή δεν μπορεί να γίνει με τρόπο αυτόματο αλλά αποτελεί το τελευταίο στάδιο μιας συστηματικής πολιτικής προετοιμασίας...

Η αφετηρία της προβληματικής τους κατάστασης είναι βέβαια ιατρικής φύσης. ως ιατρικό πρόβλημα μας επιβάλλει την ακριβή περιγραφή των ιδιαιτεροτήτων του μειονεκτούντος διανοητικά ατόμου. Από εκεί και πέρα το πρόβλημα καθίσταται κοινωνικό και οικονομικό. Η κοινωνιολογική προσέγγιση οδηγεί στην μελέτη των επιπτώσεων των μειονεξιών ενός ατόμου στις σχέσεις του με τα άλλα άτομα όπως επίσης και των επιπτώσεων στους ίδιους με τα εμπόδια που συναντούν στην αυτονομία κινήσεων και λήψεων αποφάσεων.

Στις περισσότερες των περιπτώσεων οι μειονεξίες δεν εμποδίζουν ολότελα την δράση και αφήνουν πάντα περιθώρια αυτονομίας. Μια σύγχρονη κοινωνική πολιτική πρέπει να πάψει να εστιάζεται στις αδυναμίες τους και να επιχειρεί να αναδείξει τις δυνατότητες τους. Μια τέτοια πολιτική αναλύει και διαχειρίζεται το πρόβλημα ως μέρος της πολιτικής διασφάλισης της ισότητας και καταπολέμησης των ανισοτήτων στην αφετηρία. Όπως λαμβάνονται μέτρα για την αντιμετώπιση οικονομικών ανισοτήτων, με τον ίδιο τρόπο η πολιτική καλείται να αντιμετωπίσει Τις φυσικές και πνευματικές ανισότητες. Μια τέτοια πολιτική εντάσσεται στη γενικότερη πολιτική κοινωνικής αλληλεγγύης και επιβάλει τη λήψη μέτρων θετικής διάκρισης εξειδικευμένης μορφής. Τα μέτρα όπως η δωρεάν παιδεία, η απαγόρευση των διακρίσεων στις προσλήψεις, οι εργονομικές διευθετήσεις θέσεων, η διευκόλυνση πρόσβασης στις ιατρικές υπηρεσίες δεν αρκούν αλλά απαιτούνται περαιτέρω σύνθετες παρεμβάσεις. Το εγχείρημα είναι δύσκολο και δεν μπορεί να θεωρηθεί επιτυχές ,παρά μόνο αν συνδέεται με την κατά αποτέλεσμα επιτυχία με αντίστοιχες συγκεκριμένες υποχρεώσεις παρακολούθησης και αποτίμησης των αποτελεσμάτων στην πράξη.

Στο πλαίσιο μιας πρώτης γενικότερης προσέγγισης πρέπει να περιοριστούν τα μέτρα παθητικής προστασίας, η σημασία των προστατευόμενων εργαστηρίων που οδηγούν σε απομόνωση, και η κατάργηση αντικινήτρων με τις παροχές πρόνοιας, που οδηγούν σε απώλεια εισοδήματος των ατόμων που εισέρχονται στην αγορά εργασίας με αντιστάθμιση με μια αρμονικότερη προσέγγιση στη συνλειτουργία μισθού και προνομιακών παροχών. Παράλληλα επιβάλλεται η ανάπτυξη υποστηρικτικών πρακτικών. Τα μέσα υποχρεωτικής φύσης, όπως η υποχρέωση των εργοδοτών για πρόσληψη τέτοιων ατόμων μπορεί να είναι αναγκαία σε μια κοινωνία ολίγον εξοικειωμένων με το πρόβλημα αλλά δεν λύνουν το πρόβλημα ούτε για τα μειονεκτούντα άτομα ούτε για τις επιχειρήσεις. 

Στην όλη διαδικασία μέτρων λήψης μέτρων για επιτυχή ένταξη των ατόμων αυτών στις επιχειρήσεις προέχει η ενημέρωση που θα καταδείξει ότι τα οφέλη για την ένταξη δεν είναι μόνο για τον πάσχοντα αλλά και για το κοινωνικό σύνολο και τελικά και για την ίδια επιχείρηση που τον απασχολεί. Βέβαια αν οι ωφέλειες για το κοινωνικό σύνολο είναι περισσότερο προφανείς δεν συμβαίνει το ίδιο για την επιχείρηση που δρώντας σε ανταγωνιστικό περιβάλλον και ενδιαφερόμενη για τη μείωση του κόστους παραγωγής αντιδρά στην απορρόφηση αυτών των προσώπων. Θα φανεί περίεργο αλλά είναι διαπιστωμένο ότι το αυξημένο κόστος δεν είναι απαραίτητα συνδεδεμένο με τις μειονεξίες των ατόμων αυτών αλλά με την έλλειψη σωστής προετοιμασίας για την ένταξή τους. 

Στην κατεξοχήν καπιταλιστική χώρα, τις ΗΠΑ, έχει καταδειχθεί ότι η αξιοποίηση των ατόμων αυτών από την επιχείρηση δεν συνιστά οπωσδήποτε παθητικό για την επιχείρηση. Με μια κατάλληλη προετοιμασία μπορούν να αναδειχθούν οι ικανότητες προσφοράς τους. 

Η προεργασία όμως πρέπει να γίνει σε εξατομικευμένο επίπεδο μετά από μια συστηματική κατηγοριοποίηση της ποικιλότητας και ανομοιότητας των διάφορων μορφών διανοητικής πάθησης. Αυτή με τη σειρά της οδηγεί στην διαφοροποίηση των αναγκών και αντίστοιχα των υποστηρικτών υπηρεσιών με βάση την αρχή της εξειδικευμένης διαδικασίας φροντίδας.

Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής, πέρα από την πρόβλεψη εξειδικευμένων μεσολαβητικών υπηρεσιών δημιουργούνται ειδικά προγράμματα που χρησιμοποιούνται από ειδικευμένους φορείς και υλοποιούνται από πρόσωπα υποστήριξης, τα οποία σε πρώτη φάση μπορούν να συνοδεύουν τα άτομα με τις μειονεξίες και στο χώρο εκτέλεσης της εργασίας τους.

Η συνεργασία με τις επιχειρήσεις και τους υπευθύνους προσωπικού είναι αναγκαία για να κατηγοριοποιηθούν οι εργασίες που προϊδεάζουν στην ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης μειονεξίας, να συμφωνηθούν οι αναγκαίες αλλαγές στο θέμα της οργάνωσης των θέσεων εργασίας, όπως η πρόβλεψη ειδικών ελαστικών σχέσεων και οι εργονομικές διευθετήσεις, και ακόμα εν ανάγκη ο επανασχεδιασμός προθέσεων.

Πρώτα από όλα η συνεργασία είναι αναγκαία για τη διαμόρφωση κλίματος αποδοχής αυτών από το σύστημα της επιχείρησης. Οι καταστάσεις που αντιμετωπίζουμε είναι παρόμοιες με τις καταστάσεις που δημιουργούνται από τις παρενοχλήσεις με αφορμή τους γενετήσιους προσανατολισμούς. Όπως η απαγόρευση για παρενοχλήσεις ανήκει στην ευθύνη των εργοδοτών που δεν σταματά μόνο στην μη προσωπική παρενόχληση αλλά και στην επιβολή κλίματος μη παρενόχλησης μεταξύ των συναδέλφων, έτσι και εδώ η ευθύνη των εργοδοτών εκτείνεται στο να αποθαρρύνει την περιφρόνηση προς τα άτομα αυτά από τους συναδέλφους και να διευκολύνει την ενσωμάτωσή τους στη μικρή κοινωνία που συνιστά το προσωπικό μιας επιχείρησης. Γιατί όντως τα άτομα με πνευματικές μειονεξίες τα χαρακτηρίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό απ΄ότι τα άλλα άτομα με ειδικές ανάγκες χαμηλά επίπεδα αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης, ενώ από την πλευρά συναδέλφων και εργοδοτών διαπιστώνεται πιο έντονη εργασιακή αρνητική νοοτροπία.

H συνεργασία είναι ακόμα αναγκαία και κατά το στάδιο της προετοιμασίας των ατόμων αυτών , όπως συνεργασία με εκπαιδευτικές μονάδες και υπηρεσίες πρόσβασης στην απασχόληση.

Αντί να φορτώνουν οι υπηρεσίες αυτές τις επιχειρήσεις με άτομα ανεπιθύμητα , είναι προτιμότερο να διοχετεύουν άτομα εν γνώσει για το τι είναι, τι μπορεί να κάνουν, και τι πρέπει να γίνει για να σταθούν σωστά στην επιχείρηση.

Εξ΄άλλου οι νέες τεχνολογίες έχουν να προσφέρουν πολλές υπηρεσίες στα άτομα με πνευματικές μειονεξίες με δυνατότητα υποκατάστασης ορισμένων απ΄αυτές τις μειονεξίες. Η αξιοποίησή τους θα διευκολύνει σε πολλές περιπτώσεις την ένταξή τους ως παραγωγικών υποκειμένων και έτσι η όλη προσέγγιση συνδέεται με τη νέα οικονομία. Από την άποψη της αγοράς εργασίας έχει παρατηρηθεί ότι τα επίπεδα ανεργίας των ατόμων με πνευματικές μειονεξίες είναι πολύ μεγαλύτερα σε ότι αφορά τους ανειδίκευτους . Από καθαρά εκπαιδευτική πλευρά η παροχή στοιχειώδους μόρφωσης και τεχνολογικής παιδείας έχει διαπιστωθεί ότι είναι δυνατή.

Κομβικό σημείο σε όλα αυτά τα μέτρα είναι οι υποστηρικτικές υπηρεσίες με τους συνοδούς και την αντίστοιχη υποστηρικτική υπηρεσία. Αναφέρεται το πετυχημένο υποστηρικτικής εργασίας στην Ισπανία. Πρόκειται για εργασία επί πληρωμή σ΄ένα πλαίσιο ένταξης με συνεχή υποστήριξη με τη μορφή π.χ. ενός φροντιστή για την εργασία ή με τη μορφή εξειδικευμένης εκπαίδευσης αυτών των ατόμων σ΄ένα φυσιολογικό περιβάλλον με μη διανοητικά εργαζόμενους. Πραγματικά ο ρόλος των συνοδών για την ανάπτυξη του αυτονομίας στη δράση και στη σκέψη των πνευματικά μειονεκτούντων είναι καταλυτικός. 

Οι εμπειρίες από την αντιμετώπιση γεροντικής άνοιας με την κλίμακα AGGIR ( OTONOMIE- GEONTOLOGIE-GROUPES ISOI- RESSOURCES) μεταφέρονται και στα άτομα με νοητική καθυστέρηση με την κλίμακα MAP ( MODEL d΄ accompagnement personnalise) που είναι ένα όργανο ελαστικής αποτίμησης που αξιολογεί τις ανάγκες συνοδείας του συγκεκριμένου ατόμου σε σχέση με την οικογένεια, την επιχείρηση τις υπηρεσίες υποστήριξης .Προσδιορίζεται για τον καθένα η κλίμακα αναγκών υποστήριξης και το προφίλ αυτών . Στη διάρκεια του χρόνου η κλίμακα αλλάζει ανάλογα με τις εξελίξεις των αναγκών. 

Το σύστημα MAP έχει ως αφετηρία την παρατήρηση με αυτό που το άτομο κάνει μόνο του μέσα στο περιβάλλον και όχι αυτό που πραγματοποιείται από τους συνοδούς. Είναι πραγματικό εργαλείο αποτίμησης των αναγκών υποστήριξης κάθε προσώπου που βρίσκεται σε πνευματική μειονεξία. 

Τα 36 σημεία τα οποία κατηγοριοποιούνται μέσα στο MAP επιτρέπουν να μελετούμε τις διάφορες πλευρές και στιγμές της ζωής των προσώπων αυτών ( σχέσεις και συμπεριφορές, δραστηριότητες οικιακές και κοινωνικές , παρατηρούμενες ικανότητες για την άσκηση δραστηριοτήτων κ.λ.π.). Άρα αυτό το μοντέλο είναι ένα σύστημα πληροφοριών που μας επιτρέπει να λαμβάνουμε υπόψη με πιο πιστό και ολοκληρωμένο τρόπο μια συγκεκριμένη πραγματικότητα. Εννοείται, απαιτείται η εκπαίδευση εξειδικευμένων στη διαμόρφωση του μοντέλου αυτού που χρησιμοποιούνται μετά από αίτηση του κάθε ενδιαφερόμενου. 

Αλλά όπως είπαμε παραπάνω το τελικό αποτέλεσμα της ενσωμάτωσης συναρτάται με την προστιθέμενη αξία στη επιχείρηση. Αυτό σημαίνει ότι η όλη διαδικασία ένταξης πρέπει να συνοδεύεται με κίνητρα των εργοδοτών προκειμένου να διευκολυνθεί η λήψη απόφασης πρόσληψης ατόμων με μειονεξίες . Η διατήρηση του κόστους του εργοδότη σε χαμηλά επίπεδα με μείωση των φόρων και των συνεισφορών στο ασφαλιστικό σύστημα ή άλλα μέτρα που εξασφαλίζουν οικονομική βοήθεια αποτελούν αναγκαία συμπληρωματικά μέτρα. Το κόστος των μέτρων αυτών εν μέρει αντισταθμίζεται από τη μείωση του κόστους παραδοσιακών προνομιακών παροχών και από την αύξηση του ενεργού πληθυσμού.

Έχει μάλιστα διαπιστωθεί ότι σε μία περίοδο δύο ετών το ισοζύγιο για το κοινωνικό σύστημα από τη λήψη τέτοιων ενεργών μέτρων είναι θετικό σε σχέση με τις δαπάνες που απαιτούν τα μέτρα παθητικής αντιμετώπισης . Πάντως πρέπει να τονισθεί ότι τα οικονομικά κίνητρα μόνο ως συμπληρωματικά μέτρα φέρουν αποτελέσματα, γιατί από μόνα τους δεν καλύπτουν τις ανάγκες του εργαζομένου και του εργοδότη και δεν απηχούν τις τάσεις αγοράς εργασίας.

Το Ευρωπαϊκό ίδρυμα για την καλυτέρευση της διαβίωσης και των εργασιακών συνθηκών έχει δηλώσει ότι υπάρχουν λίγα διαθέσιμα στοιχεία αναφορικά με την εμπειρία των ΜΜΕ κατά την απασχόληση των ατόμων με νοητική υστέρηση. Δεν υπάρχουν ακόμη αναλυτικές λεπτομέρειες αναφορικά με τα πεδία στα οποία οι άνθρωποι με νοητική υστέρηση βρίσκουν εργασία. Θα πρέπει σύντομα να γνωρίζουμε με σημαντικό αριθμό ακρίβειας πόσοι και ποιοι κερδοσκοπικοί ή μη φορείς, απασχολούν τέτοια άτομα , ποια υποστηρικτική εργασία προσφέρεται, ποιος ο ρόλος των προστατευομένων εργαστηρίων και ποια η προστιθέμενη αξία απ΄τα κέντρα καθημερινής περίθαλψης .

Ενόψει του 2003, που έχει και κηρυχθεί έτος για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, θα είναι αναγκαία η ψήφιση οδηγίας και η λήψη μέτρων που να προαγάγουν συνολικά την πρόσληψη ατόμων ΑΜΕΑ στην κοινωνία. Ακόμη θα πρέπει να προωθηθεί η ιδέα , τα θέματα των ατόμων με μειονεξίες να ενταχθούν στο αντικείμενο του κοινωνικού διαλόγου και μέχρι το 2003 να έχουμε τις πρώτες συλλογικές συμβάσεις που θα προνοούν για την ένταξη των ατόμων αυτών στην αγορά.

Κυρίες και Κύριοι, προσπάθησα να σας δείξω τις διάφορες πλευρές που παρουσιάζει η διαδικασία ένταξης στην επιχείρηση των ατόμων με διανοητικές μειονεξίες. Το παρελθόν μας κληρονόμησε με σωρεία από αντιστάσεις για την πραγματοποίηση μιας τέτοιας έναρξης. Αντιστάσεις εξωτερικές που συνδέονται με τις καχυποψίες των τρίτων για τις δυνατότητες προσφοράς αυτών των ατόμων. Αντιστάσεις εσωτερικές που αποκαλύπτουν τη μειωμένη αυτοπεποίθηση αυτών των ατόμων για συγκεκριμένες ικανότητες. Η σύγχρονη παιδαγωγική μας επιτρέπει και σύγχρονη κοινωνική πολιτική μας επιβάλλει να κάμψουμε τις αντιστάσεις αυτές και να αναγνωρίσουμε τη βασική αρχή ότι τα δικαιώματα της ελευθερίας και της ισότητας δεν αποτελούν προνομίες μόνο των πιο ισχυρών αλλά διατηρούν την αξία τους εφ΄όσον διασφαλίζονται και για τα λιγότερο ευνοημένα άτομα.

ΠΙΣΩ